Φως και Σκοτάδι στον Άρχοντα των Δακτυλιδιών

Η θεώρηση του Κακού στα έργα του Τόλκιν

Ίσως το πιο συχνό και κοινότοπο σχόλιο σχετικά με τον Άρχοντα των Δακτυλιδιών και τα έργα του J.R.R. Tolkien γενικά είναι ότι είναι μια επική αλληγορία της μάχης του Καλού με το Κακό. Αυτό το σχόλιο μπορεί να έρχεται φυσικά ύστερα από την πρώτη ανάγνωση του βιβλίου, αλλά μια βαθύτερη και πιο σοβαρή ανάλυση θα δείξει ότι είναι μια υπεραπλουστευμένη περιγραφή ενός πολυσύνθετου λογοτεχνικού έργου.

Το πρώτο συμπέρασμα που πρέπει να καταρριφθεί είναι ότι ο Άρχοντας των Δακτυλιδιών είναι μια αλληγορία της μάχης του Καλού με το Κακό. Στο προλογικό σημείωμα της δεύτερης έκδοσης του Άρχοντα ο ίδιος ο Tolkien εντελώς απέρριψε αυτήν την ερμηνεία και έδωσε έμφαση στο ότι η ιστορία δεν ήταν κάτι παραπάνω από μια ιστορία, δίχως ηθικό και αλληγορικό σκοπό εκ μέρους του συγγραφέα, ειδικά όσον αφορά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Κάθε μελέτη των έργων του Καθηγητή και των δικών του απόψεων δείχνει ότι το έργο του υπερπηδά τα στενά όρια της στεγνής αλληγορίας του Καλού με το Κακό και σχετίζεται με τόσο βασικά ανθρώπινα προβλήματα όπως ο θάνατος και η φύση και η καταγωγή της γλώσσας.

Πέραν τούτου, η φύση του Κακού και οι μηχανισμοί δράσης του είναι επίσης ένα σημαντικό θέμα στον Άρχοντα, όχι όμως και το μοναδικό. Τα έργα του Tolkien και ειδικά ο Άρχοντας των Δακτυλιδιών, το πιο ώριμο και σύνθετο από τα ολοκληρωμένα έργα του Tolkien, δεν βασίζονται σε μια καλά δομημένη φιλοσοφία, αλλά στις πιο ορθόδοξες αρχές της Καθολικής ιδεολογίας. Η κοσμογονία της Μέσης Γης, τα διάχυτα θέματα της Πτώσης και της Ήττας, οι ιδέες της Χάρης και της Ευκαταστροφής, η θεώρηση του θανάτου και η ανύψωση της ανθρώπινης ύπαρξης, η βασική ιδέα ότι ο άνθρωπος πρέπει να χάσει κάτι, ώστε να επιτύχει αυτό που είναι πραγματικά άξιο, είναι μερικά από τα ζητήματα και τα κίνητρα που κινούν την πλοκή του έργου. Η ίδια η αυτο-περιγραφή του Tolkien ως συν-δημιουργός κάνει αναφορά στη χρηστή χριστιανική ιδέα ότι, strictu sensu, ο μοναδικός δημιουργός είναι ο Θεός. Μέσα σε αυτό το θεολογικό πλαίσιο πρέπει να προσεγγίσουμε τη φύση του Κακού στον Άρχοντα.

Ένας μεγάλος αριθμός λεξικών μονάδων που περιλαμβάνονται στη λεξική δομή της έννοιας ΦΩΣ μπορούν να εντοπιστούν στα έργα του Tolkien και, πιο συγκεκριμένα, στον Άρχοντα, είτε ως ουσιαστικά, επίθετα ή ρήματα. Αυτή είναι η περίπτωση, για παράδειγμα, λέξεων όπως light, glare, illumination, radiance, glow, glimmer, brightness, shine, sparkle, glint, glitter, darkness, shade, shadow, gloom, dimness, blackness, bright, shiny, luminous, radiant, dark, shady, shadowy, gloomy, murky, dim, black, illuminate, brighten, shine, glisten, twinkle, darken, blacken.

Η αντίθεση του Φωτός και του Σκοταδιού ως σύμβολα των αντικρουόμενων δυνάμεων της Μέσης Γης είναι ένα «επαναλήψιμο εργαλείο» σε όλο το εύρος του βιβλίου. Στο παρακάτω παράδειγμα δεν υπάρχει αμφιβολία στην προδιάθεση να χρησιμοποιηθεί το φως ως αναπαράσταση του καλού εν αντιθέσει με το σκοτάδι, το οποίο συμβολίζει το κακό. Στο σταυροδρόμι της Ithilien, όπου ο Frodo στέκεται στη μέση, ανάμεσα στη Mordor, τη γη του σκοτεινού Άρχονται Sauron, και την Gondor, τον βασικό ανταγωνιστή της, είναι το φως και η απουσία του που ταυτοποιούν το καλό και το κακό στη Μέση Γη: φως στη Δύση, σκοτάδι στην Ανατολή.

Εν τούτοις, το φως και το σκοτάδι σπανίως στέκονται στο ίδιο συμβολικό επίπεδο. Αναφορές στο φως είναι πάντοτε θολές, γενικές και εξ αποστάσεως μεταφορικές. Το αληθινό φως ταυτίζεται με το καλό και την καθαρότητα, αλλά αληθινό φως παραμένει. Από την γνωστική οπτική, το ενδιαφέρον της λεξικής δομής ΦΩΣ και της υπο-δομής του, ΑΠΟΥΣΙΑ ΦΩΤΟΣ, προέρχεται από την κοντινή του εξάρτηση της οπτικής ενόρασης, την οποία οι άνθρωποι κυρίως χρησιμοποιούν ώστε να προστατευθούν μέσα στον κόσμο που ζουν.

Η μοναδική γνωστική και μεταφορική δύναμη της δομής αυτής είναι απόδειξη και συνέπεια της ενορατικής της σημασίας. Ο Tolkien στο έργο του The Lord of the Rings εκμεταλλεύεται αυτόν τον πλούτο και, ειδικότερα, το αξιολογικό του συστατικό.

Αν και ο Tolkien χρησιμοποίησε την αντίθεση ΦΩΣ / ΑΠΟΥΣΙΑ ΦΩΤΟΣ για να κατανοήσει την αξιολογική -διαδικαστική- εχθρότητα ανάμεσα στο κακό και εκείνων που έρχονται αντιμέτωποι με αυτό, ο Άρχοντας των Δακτυλιδιών παραμένει θεμελιακά μια ιστορία σχετικά με ανθρώπους και τις πράξεις τους, όχι ένα αλληγορικό πεδίο μάχης ανάμεσα στο Καλό και το Κακό με κεφαλαία γράμματα. Παρ’ όλο που αυτή η γλωσσολογική εχθρότητα σίγουρα προδιαθέτει σε μια Αυγουστίνια ανάγνωση του Πλατωνα, το Καλό και το Κακό, το Φως και το Σκοτάδι δεν είναι δυνάμεις ξένες στους χαρακτήρες. Το σκοτάδι αναπαριστά κακούς ηθο-ποιούς και τις συνέπειες των κακών πράξεων, ενώ το φως ταυτοποιείται πιο ελεύθερα με ανθρώπους που, χρησιμοποιώντας τα λόγια του Καθηγητή, «δεν οδηγούνται στον πειρασμό». Το Φως είναι το μεταφορικό εργαλείο που χρησιμοποιεί ο Tolkien για να μας δείξει μια χαραμάδα της ψυχής των χαρακτήρων που είναι πολύ αγαπητοί στον ίδιο και, πιο διακριτικά, την ψυχή των ξωτικών, που ενσωματώνουν την ουσία των «ξωτικίσιων παραμυθιών», όπως τα αντιλαμβανόταν ο Tolkien.

Του Carlos Francisco Márquez Linares
Ο Carlos Francisco Márquez Linares είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου της Γρανάδας και μέλος του Ισπανικού Συλλόγου Φίλων Τόλκιν. Τον ευχαριστούμε θερμά για τη συνεισφορά του.