Έχουμε τη χαρά να φιλοξενούμε μία πολύ ενδιαφέρουσα και εφ’ όλης της ύλης συνέντευξη με την Δρ. Δήμητρα Φήμη. Η Δρ. Φήμη είναι καθηγήτρια Φανταστικής και Παιδικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης.
Η Δρ. Δήμητρα Φήμη γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Σαλαμίνα και αποφοίτησε από το Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, συνεχίζοντας με μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Cardiff. Το βιβλίο της “Tolkien, Race and Cultural History: From Fairies to Hobbits” (Palgrave Macmillan, 2008) βραβεύτηκε με το Mythopoetic Scholarship Award in Inklings Studies. Συνεπιμελήθηκε την πρώτη κριτική έκδοση του δοκιμίου “A Secret Vice”, όπου ο Τόλκιν θεωρητικοποιεί την δημιουργία των γλωσσών της Μέσης-γης (“A Secret Vice: Tolkien on Invented Languages”, HarperCollins, 2016). Το βιβλίο αυτό βραβεύτηκε με το Tolkien Society Award for Best Book. Η πιο πρόσφατη μονογραφία της έχει τον τίτλο “Celtic Myth in Contemporary Children’s Fantasy: Idealization, Identity, Ideology” (Palgrave Macmillan, 2017). Έχει επίσης δημοσιεύσει άρθρα και δοκίμια σε επιστημονικά περιοδικά και συλλογικούς τόμους. Διδάσκει σε προπτυχιακά και μεταπτυχιακά προγράμματα με έμφαση στην φανταστική λογοτεχνία, την επιστημονική φαντασία και την παιδική λογοτεχνία. Συμμετέχει συχνά σε ραδιοφωνικά και τηλεοπτικά προγράμματα (BBC Radio 4, BBC Radio 2, BBC Radio Wales, History Channel). Περισσότερες πληροφορίες στην ιστοσελίδα της: http://dimitrafimi.com/
- Θα μπορούσατε να μας συστηθείτε και να μας πείτε λίγα πράγματα για τον Τόλκιν και τον εαυτό σας; Πώς είχατε την πρώτη επαφή με το έργο του και πώς κατέληξε σήμερα να είναι ένα από τα βασικά ακαδημαϊκά σας ενδιαφέροντα;
Με λένε Δήμητρα Φήμη και είμαι από την Σαλαμίνα. Διδάσκω και κάνω έρευνα στη φανταστική λογοτεχνία εδώ και πάνω από 15 χρόνια. Τα έργα του Τόλκιν πρώτη φορά τα συνάντησα όταν ήμουν ακόμα φοιτήτρια στο Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αυτό που μου έκανε εντύπωση αμέσως ήταν η εκτεταμένη του μυθολογία (με πάνθεον, ήρωες, και πολλές συνυφασμένες ιστορίες) που μου έφεραν στο μυαλό την πολυπλοκότητα μιας αληθινής μυθολογίας. Πώς μπόρεσε ένας μόνος συγγραφέας να δημιουργήσει ένα ολόκληρο σύστημα μύθων και ηρώων – κάτι που συνήθως είναι το προϊόν ενός ολοκλήρου πολιτισμού; Σήμερα μιλάμε και για «κοσμοπλασία» (worldbuilding), όρο που δεν τον ήξερα καθόλου τότε, αλλά τα στοιχεία αυτού του φανταστικού κόσμου (όχι μόνο οι ιστορίες και οι χαρακτήρες, αλλά και ο φυσικός και υλικός κόσμος, οι τεχνητές γλώσσες και οι διάφοροι λαοί της Μέσης-γης) με οδήγησαν στις πρώτες μου ερευνητικές προσπάθειες που κατέληξαν στο διδακτορικό μου πάνω στο έργο του Τόλκιν στο Πανεπιστήμιο του Cardiff.
- Κάνατε τη μεγάλη σας εμφάνιση, από συγγραφικής άποψης, στον τολκινικό χώρο με το βιβλίο “Secret Vice” κερδίζοντας μάλιστα το Award for Βest Βook του 2017 του Tolkien Society. Πείτε μας λίγα λόγια για το πόνημά σας αυτό. Πως επηρέασε την πορεία σας όσον αφορά τον Tolkien; Πώς ήταν η εμπειρία της επαφής με τον Christopher Tolkien στα πλαίσια της έκδοσης του βιβλίου;
Εγώ μάλλον θα έλεγα ότι η πρώτη μου εμφάνιση συγγραφικά ήταν η πρώτη μου μονογραφία, που εκδόθηκε το 2008 από τον εκδοτικό οικο Palgrave Macmillan στην Βρετανία και την Αμερική. Το βιβλίο αυτό, που έχει τον τίτλο “Tolkien, Race, and Cultural History: From Fairies to Hobbits” και είναι μια αναθεωρημένη (ή μάλλον ξαναγραμμένη!) εκδοχή της διδακτορικής μου διατριβής. Ήταν από τα πρώτα βιβλία που εξέτασε ολόκληρη τη μυθοπλασία του Τόλκιν, από τα πρώτα του ποιήματα και το “Βιβλίο τον Χαμένων Ιστοριών” (δεκαετίες 1910-1920) μέχρι και τα τελευταία κείμενα που ετοίμαζε για το “Σιλμαρίλλιον” πριν πεθάνει (δεκαετία 1970). Εξετάζει το πώς οι νεράιδες των πρώτων του κειμένων μεταλλάχθηκαν στα Ξωτικά που ξέρουμε σήμερα, μελετά την επιρροή της βικτωριανής λαογραφίας στο έργο του Τόλκιν, διερευνά τις γλώσσες του Τόλκιν στα πλαίσια της γλωσσολογίας της εποχής του, και υποστηρίζει ότι κάτι άλλαξε στην γραφή του Τόλκιν όταν άρχισε να γράφει το “Χόμπιτ”, και μετά τον “Άρχοντα των Δαχτυλιδιών “- από μυθολογικά κείμενα σε μυθιστορήματα. Ουσιαστικά το βιβλίο παρουσιάζει τον Τόλκιν στα πλαίσια της εποχής του. Το βιβλίο πήρε το βραβείο “Mythopoeic Scholarship Award in Inklings Studies”.
Στο δεύτερο βιβλίο μου, μαζί με τον Andrew Higgins, επιμελήθηκα κείμενα του ίδιου του Τόλκιν από τα χειρόγραφά του στην Bodleian Βιβλιοθήκη στην Οξφόρδη. Το δοκίμιό του “A Secret Vice” είχε βέβαια εκδοθεί παλιότερα σε επιμέλεια του Christopher Tolkien, αλλά στα χειρόγραφα βρήκα ένα ακόμα μικρό δοκίμιο, ο Andrew βρήκε κομμάτια του κεντρικού δοκιμίου που έλειπαν από την αρχική έκδοση, και επίσης και οι δυο μας ξέραμε ότι οι σημειώσεις του Τόλκιν (σε μικρά φύλλα χαρτιού, γραμμένες πρόχειρα και με πολύ δυσανάγνωστο γραφικό χαρακτήρα) έκρυβαν κι άλλες εκπλήξεις. Έτσι γεννήθηκε το βιβλίο “A Secret Vice: Tolkien on Invented Languages”, με την έγκριση του Tolkien Estate, και από τους επισήμους εκδότες του Τόλκιν, HarperCollins. Στο δοκίμιο “A Secret Vice”, ο Τόλκιν πραγματεύεται την τέχνη της δημιουργίας γλωσσών, τις μεθόδους και τις αρχές του, και την αισθητική του. Είναι αξιοσημείωτο ότι το δοκίμιο αυτό αρχικά ήταν ομιλία που ο Τόλκιν έδωσε στο Johnson Society των φοιτητών του Pembroke College στην Οξφόρδη το 1931, εποχή που κανείς ακόμα δεν ήξερε τη Μέση-γη εκτός από στενούς φίλους και συγγενείς (Το Χόμπιτ πρωτοεκδόθηκε το 1937).
Πέραν των κειμένων του Τόλκιν, το βιβλίο περιέχει μια εισαγωγή για τις γλώσσες της Μέσης-γης, πλήθος υποσημειώσεων για ονόματα, έργα, θεωρίες, κτλ. που ο Τόλκιν αναφέρει στα κείμενά του καθώς και μια κατακλείδα για τις τεχνητές γλώσσες μετά τον Τόλκιν (φτάνοντας μέχρι τις γλώσσες που δημιουργήθηκαν για την σειρά της HBO Game of Thrones, που βασίζεται στα βιβλία του George R.R. Martin).
Με τον Christopher Tolkien επικοινωνήσαμε με γράμματα και είμαστε ευγνώμονες για τις συμβουλές του σχετικά με το κείμενο, καθώς και για την άδειά του να εκδοθεί αυτό το βιβλίο (το εξώφυλλο ήταν δική του ιδέα!). Το βιβλίο κέρδισε το βραβείο του Tolkien Society για το «Καλύτερο Βιβλίο».
- Πρόσφατα βλέπουμε να λαμβάνουν χώρα ανά τον κόσμο πολλά συνέδρια και συναντήσεις που έχουν είτε ως κύριο είτε ως δευτερεύον θέμα τον Tolkien και το έργο του. Θα λέγατε πως ο Tolkien έχει πάρει ισχυρή θέση τόσο στον ακαδημαϊκό χώρο στο εξωτερικό όσο και στο λογοτεχνικό κανόνα; Πού πιστεύετε ότι βρίσκεται όσον αφορά τον ελληνικό ακαδημαϊκό και λογοτεχνικό χώρο συγκριτικά με αυτόν του εξωτερικού;
Ναι, πράγματι, υπάρχουν πια καθιερωμένα συνέδρια για το έργο του Τόλκιν με σοβαρή και καινοτόμα έρευνα! Το συνέδριο Μεσαιωνικών Σπουδών στο Kalamazoo του Michigan περιλαμβάνει συνεδρίες για το έργο του Τόλκιν εδώ και 17 χρόνια, ενώ εγώ η ίδια ξεκίνησα αντίστοιχες συνεδρίες στο Πανεπιστήμιο του Leeds (όπου δίδαξε ο Τόλκιν) από το 2015. Σίγουρα ο Τόλκιν είναι πια κυρίαρχος στον «κανόνα» της φανταστικής λογοτεχνίας, αλλά τα τελευταία χρόνια το έργο του αναγνωρίζεται και ευρύτερα στα πλαίσια της βρετανικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα. Στην Ελλάδα ακόμα η έρευνα πάνω στο έργο του Τόλκιν βρίσκεται σε εκκολαπτόμενο επίπεδο – πράγμα κάπως παράξενο δεδομένων των επιρροών που είχε ο Τόλκιν από την αρχαία ελληνική γραμματεία, για παράδειγμα.
- Πρόσφατα παρευρεθήκατε στην έκθεση με τίτλο “Tolkien: Maker of Middle-earth” που διοργανώθηκε απο την Bodleian Library. Για εμάς που δεν είχαμε την ευκαιρία να παρευρεθούμε, πείτε μας λίγα λόγια για την σημασία/αξία της έκθεσης αυτής και την εμπειρία του να έρχεται κανείς σε επαφή με τα εκθέματά της.
Η έκθεση αυτή, που τελειώνει σε λίγες μέρες, ήταν πραγματικά μια αξέχαστη εμπειρία. Είδαμε ενθύμια του Τόλκιν από τα παιδικά του χρόνια, φωτογραφίες, γράμματα, και το γραφείο του! Είδαμε δείγματα της ζωγραφικής του με μελάνι, τέμπερα, και ξυλοχρώματα. Είδαμε χάρτες, σκίτσα με διάφορα μέρη της Μέσης-γης, και τα πρωτότυπα των εικονογραφήσεών του για Το Χόμπιτ. Ήμουνα εκεί για τα επίσημα θυρανοίξια της έκθεσης, στα οποία παρευρέθηκε μεγάλο μέρος της οικογένειας του Τόλκιν, εγγόνια και δισέγγονα, καθώς και η κόρη του Priscilla Tolkien και η σύζυγος του Christopher, Bailie. Έχω δουλέψει πολλές φορές με τα χειρόγραφα του Τόλκιν, αλλά όλο αυτό το υλικό μαζί στον ίδιο χώρο σε κάνει να αισθάνεσαι όσο πιο κοντά στον ίδιο τον Τόλκιν γίνεται!
- Οι επιδράσεις που έχει δεχτεί ο Τόλκιν από τους βόρειους πολιτισμούς ειναι γνωστές μέσω μυθολογικών και λαογραφικών αναφορών. Πιστεύετε πως υπάρχουν επιρροές και από άλλους πολιτισμούς εκτός από των Αγγλοσαξόνων και των Σκανδιναβών;
Ναι, σαφώς. Ένα μεγάλο κομμάτι της έρευνάς μου επικεντρώνεται στις επιδράσεις των κελτικών κειμένων στο έργο του Τόλκιν, και στα ιρλανδικά και στα ουαλικά. Παρά τις ενστάσεις του ίδιου, μοτίβα από κέλτικους θρύλους υπάρχουν από τα πρώτα του γραπτά. Κάποια από τα άρθρα μου σε αυτό το θέμα είναι πια διαθέσιμα στον ιστότοπό μου (http://dimitrafimi.com/). Αλλά οι άλλες επιρροές δεν σταματούν εκεί. Ο Τόλκιν όταν πρωτοπήγε στην Οξφόρδη σαν φοιτητής, ξεκίνησε με σπουδές κλασικής φιλολογίας. Η αρχαία ελληνική και λατινική γραμματεία παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της μυθολογίας της Μέσης-γης.
- Αναφέραμε και νωρίτερα πως ο Τόλκιν έχει γίνει πολλές φορές αντικείμενο ακαδημαϊκής μελέτης. Ποιοι τομείς είναι κατά τη γνώμη σας μελετημένοι και ποιοι είναι αυτοί που ακόμα δεν έχουν δεχτεί τη δέουσα προσοχή και έχουν να φανερώσουν πολλά;
Αυτό ακριβώς ήταν το θέμα της συζήτησης στρογγυλής τραπέζης που είχαμε στο Leeds τον Ιούλιο που μας πέρασε. Υπάρχουν ακόμα πολλά κενά στην μελέτη του Τόλκιν μέσα στα πλαίσια της λογοτεχνικής θεωρίας. Επίσης, η έρευνα για τις γλώσσες της Μέσης-γης μόλις ξεκινάει, και ελπίζω να δω περισσότερες αναλύσεις μετά την έκδοση του «A Secret Vice». Υπάρχει επίσης μεγάλο περιθώριο για μελέτες πάνω στον Τόλκιν και τις θετικές επιστήμες, αλλά επίσης μέσα στο πλαίσιο της ιστοριογραφίας (το πρώτο μου βιβλίο άνοιξε τον διάλογο για αυτό, αλλά χρειάζεται πολλή δουλειά ακόμα!). Και, βέβαια, σιγά-σιγά ξεκινούν μελέτες για φιλοσοφικές πτυχές του έργου του Τόλκιν, για τον τρόπο με τον οποίο οι ίδιοι οι αναγνώστες προσλαμβάνουν το έργο του, και για την προσαρμογή των έργων του σε ταινίες, video games, κτλ.
- Σχετικά με το ίδιο το έργο του Τόλκιν θα μπορούσατε να μας πείτε για το δικό σας αγαπημένο βιβλίο του; Το δικό σας αγαπημένο μέρος στη Μέση-Γη; Τον δικό σας αγαπημένο ήρωα; Πείτε μας λίγα λόγια για την αναγνώστρια και λάτρη του J.R.R Tolkien Δήμητρα Φήμη.
Αυτή είναι η πιο δύσκολη ερώτηση! Νομίζω ότι θα πω τις πρώιμες εκδοχές της μυθολογίας που κατέληξε να εκδοθεί ως “Σιλμαρίλλιον: Το Βιβλίο των Χαμένων Ιστοριών”. Εκεί βλέπουμε για πρώτη φορά την κοσμογονία του Τόλκιν, και τις «μεγάλες» ιστορίες της Πτώσης της Γκόντολιν, του Μπέρεν και της Λούθιεν και του Τούριν, γραμμένες με ενεργητικότητα και γοργό ρυθμό. Νομίζει κανείς ότι βλέπει τις ιστορίες αυτές να ξεπηδούν από το μυαλό του Τόλκιν εκείνη τη στιγμή, ναι, ίσως λίγο βιαστικά, ίσως όχι τόσο δουλεμένες, αλλά με εκρηκτική φαντασία και όραμα.
- Ποιο από τα 3 έργα του Tolkien (Silmarillion, LotR, Hobbit) θα λέγατε πως έχει τη μεγάλη λογοτεχνική αξία; Μέσα από αυτά τα 3 έργα ποιο είναι το δυνατότερο σημείο του Tolkien; Η αφήγηση; Το world building; Η δημιουργία χαρακτήρων και η εξέλιξή τους ή η κατασκευή γλωσσών;
Κι άλλη μια δύσκολη ερώτηση!!! Ως λογοτεχνικό έργο, Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών είναι σίγουρα το πιο δουλεμένο και αισθητικά πλήρες. Αλλά αν σκεφτούμε αυτά τα τρία βασικά έργα σαν σύνολο, η κοσμοπλασία (worldbuilding) είναι ίσως το δυνατότερο σημείο, και η κοσμοπλασία αυτή οδηγεί και την αφήγηση και την πλοκή. Για παράδειγμα, όταν ο Έλροντ λέει ότι θυμάται την Τελευταία Συμμαχία των Ξωτικών και των Ανθρώπων χιλιάδες χρόνια πριν, η μνήμη αυτή δεν είναι ένα τέχνασμα του λόγου: είναι κάτι βαθύτερο. Ο Τόλκιν είχε πράγματι γράψει την ιστορία της Τελευταίας Συμμαχίας πολλά χρόνια πριν. Αυτό που σε πολλά έργα φανταστικής λογοτεχνίας είναι απλά «φόντο», στο έργο του Τόλκιν είναι πραγματικό βάθος που έχει δουλευτεί και συνταχθεί και δίνει στον Έλροντ – στην προκειμένη περίπτωση – μια αληθοφάνεια που είναι σχεδόν ιστορική.
- Από τη δημιουργία των ταινιών του LotR στις αρχές του 20ού αιώνα έχει αναπτυχθεί μια ολόκληρη βιομηχανία γύρω από το όνομα του καθηγητή η οποία εκτείνεται από το χώρο του κινηματογράφου και της τηλεόρασης (περιμένουμε τη σειρά από την Amazon) μέχρι τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, μουσεία, έργα τέχνης. Θα λέγατε πως έχει πάρει δική του ζωή το σύμπαν και το έργο του Tolkien; Ποιος πρέπει να είναι ο ρόλος του Tolkien Estate σε όλη αυτή την προσπάθεια; Θεωρείτε πως είναι πολύ αυστηροί και θα έπρεπε να αφήσουν το fan fiction και τη βιομηχανία να αναπτυχθεί περισσότερο;
Οι προσαρμογές του έργου του Τόλκιν δεν είναι καινούριο φαινόμενο (τουλάχιστον για εμάς της παλιότερης γενιάς που θυμόμαστε την ταινία animation του Ralph Bakshi, τις ραδιοφωνικές προσαρμογές για το BBC, κτλ.) Αλλά πράγματι, τα τελευταία χρόνια με τις ταινίες του Peter Jackson και τα video games, και τώρα με την αναμενόμενη σειρά του Amazon, όντως βρισκόμαστε σε άλλο επίπεδο. Αν και θα ήθελα μια μέρα να δω προσαρμογή των ιστοριών του “Σιλμαρίλλιον” για την μεγάλη οθόνη, σέβομαι την απόφαση του Tolkien Estate να μην παραχωρήσει άδειες, πέραν των δικαιωμάτων που παραχώρησε ο ίδιος ο Τόλκιν όταν ήταν ακόμα εν ζωή. Έχουμε ακόμα 30 χρόνια μέχρι να λήξει το copyright. Για να δούμε…
- Μάθαμε για την μετακόμισή σας στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης! Συγχαρητήρια για τη νέα σας θέση! Ποιοι ειναι οι στόχοι σας για τη συνέχεια σχετικά με τον Τόλκιν και μη; Τι να περιμένουμε απο εσάς στο επόμενο διάστημα;
Ευχαριστώ πολύ! Είμαι πολύ τυχερή που άνοιξε θέση ακριβώς στον τομέα μου (φανταστική και παιδική λογοτεχνία) σε ένα από τα καλύτερα πανεπιστήμια της Βρετανίας. Η έρευνα για τα έργα του Τόλκιν θα συνεχιστεί, αλλά υπάρχουν ιδέες και για άλλα βιβλία και άρθρα. Για τους λάτρεις του Τόλκιν στην Ελλάδα, το ποιο σημαντικό εγχείρημα είναι ένα βιβλίο για τις επιρροές τις αρχαίας ελληνικής γραμματείας στο έργο του Τόλκιν που συλλέγει άρθρα που έχουν ήδη εκδοθεί στα αγγλικά (μεταξύ των οποίων κι ένα δικό μου) και τα μεταφράζει στα ελληνικά με σκοπό να ανοίξει ένας ευρύτερος διάλογος για τον Τόλκιν στην ελληνόγλωσση λογοτεχνική κριτική. Για το βιβλίο αυτό συνεργάζομαι με τον Δημήτρη Κολοβό και μια μεγάλη μεταφραστική ομάδα. Watch this space!
Ο Δημήτρης Κολοβός γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη, όπου ζει ως σήμερα. Είναι απόφοιτος και νυν μεταπτυχιακός φοιτητής του τμήματος ελληνικής φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με αντικείμενο την Ιστορική και Βαλκανική Γλωσσολογία. Έχει συμμετάσχει στο Diachronic Lexicon of Greek Language (DiaLG) project που αφορούσε τη δημιουργία ενός διαχρονικού λεξικού της ελληνικής γλώσσας και τελούσε υπό την αιγίδα του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου. Είναι αντοπρόεδρος του Ελληνικού Συλλόγου Φίλων Τόλκιν και εκπρόσωπος του βόρειου παραρτήματος του συλλόγου. Έχει διοργανώσει 2 ημερίδες με θέμα τον Τζ. Ρ.Ρ. Τόλκιν στη Θεσσαλονίκη και έχει εκπροσωπήσει το σύλλογο σε εκδρομές στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Έχει ασχοληθεί ενεργά με την αρθρογραφία δουλεύοντας εθελοντικά σε ειδησεογραφικά site για eSports καλύπτοντας events και στο εξωτερικό. Επίσης, αρθρογραφεί για την εφημερίδα της ομογένειας “Hellenic News of America”. Παράλληλα έχει γράψει αρκετά άρθρα σχετικά με τη φανταστική λογοτεχνία και κυρίως το σύμπαν του Τόλκιν.
