Χρησιμοποιώντας τον όρο “Ευρωπαϊκή λογοτεχνία”, είναι εύκολο να υποπέσει κάποιος στο σφάλμα και να εμπλακεί στη συζήτηση που προκύπτει από τη ακόλουθη διχοτομία: εκείνων που βλέπουν την Ευρωπαϊκή λογοτεχνία ως μία ενιαία οντότητα και εκείνων που θεωρούν τον όρο λανθασμένο, διότι υπάρχουν πολλές Ευρωπαϊκές λογοτεχνίες. Εγώ προτιμώ μια χρυσή τομή μεταξύ των δύο θέσεων. Θεωρώ το “Ευρωπαϊκή λογοτεχνία” ως έναν όρο-ομπρέλα, ο οποίος όντως συμπεριλαμβάνει διάφορες λογοτεχνίες. Βρίσκω όμως, ότι με το πέρασμα του χρόνου, λόγω της ευρείας διάδοσης των έργων και την συχνή μίμηση παλαιότερων συγγραφέων, είναι ασφαλές να μιλάμε για μία Ευρωπαϊκή λογοτεχνική ταυτότητα, όπως αυτή εκδηλώνεται μέσα από μια πληθώρα ομοιοτήτων, που συνιστούν μια κοινή λογοτεχνική δεξαμενή. Αυτές οι ομοιότητες ενισχύονται τόσο από τις υφολογικές συμβάσεις, όσο και από ορισμένα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης που διαποτίζουν την λογοτεχνία από την αρχή του χρόνου.
Αυτό το συνειδητοποίησα όταν άρχισα τις σπουδές μου στην Αγγλική Φιλολογία. Ήμουν ήδη ένθερμη αναγνώστρια των έργων του Καθηγητή Τόλκιν και είχε ενδιαφέρον να ανακαλύπτω τις επιρροές του από παλαιότερες λογοτεχνίες. Αποφάσισα να ξεκινήσω μια δημιουργική εργασία με τίτλο “Λογοτεχνικοί συνδυασμοί”, όπου παίρνω κομμάτια από κλασσικά έργα, που θεωρώ ότι έχουν θεματική σχέση με κείμενα του Τόλκιν και συνδυάζω στοιχεία και από τα δύο. Ξεκίνησα αυτή την προσπάθεια για λόγους λογοτεχνικού πειραματισμού και έρευνας. Παρακολουθώντας ένα τμήμα “Υφολογίας” (ένας κλάδος εφαρμοσμένης γλωσσολογίας που ασχολείται με την μελέτη των γλωσσικών επιλογών και της επίδρασης τους στο κείμενο), βρήκα συναρπαστικό το να βλέπω τις διαφορετικές επιδράσεις που επιφέρουν οι διαφορετικές υφολογικές επιλογές, ενώ παραμένουν προσηλωμένες σε διαχρονικά θέματα. Έχει ενδιαφέρον να δει κανείς, για παράδειγμα, την επίδραση του να μιλάει ένας φανταστικός χαρακτήρας με Σαιξπηρικό ύφος ή το να γίνονται πιο κατανοητά τα κίνητρα ενός μη συμπαθούς χαρακτήρα, αν εκφραστούν με την ευαισθησία του Ρομαντισμού· χωρίς να αλλοιώνεται η φύση των αρχικών χαρακτήρων του Τόλκιν. Τέλος, ανακάλυψα ότι αυτό δίνει έμφαση στις προαναφερθείσες ομοιότητες που υπάρχουν στην Ευρωπαϊκή λογοτεχνία.
Χρησιμοποίησα κομμάτια από διαφορετικά είδη και περιόδους, όπως Ρομαντισμό, Βικτωριανή περίοδο, Αναγέννηση και Μεσαίωνα. Εδώ παραθέτω ένα κλασσικό απόσπασμα από την “Ιλιάδα” και ένα από τον “Χαμένο Παράδεισο” του Μίλτον συνδυασμένα με ακολουθίες από το “Σιλμαρίλλιον”.
Η “Ιλιάδα” και το “Σιλμαρίλλιον”
Το «Σιλμαρίλλιον» είναι γραμμένο με επικό εύρος αλλά όχι σε επική γλώσσα. Καθώς πολλά από τα θέματά του, τους χαρακτήρες και τα γεγονότα είναι επικά σε μέγεθος, θέλησα να πειραματιστώ στη χρήση του παραδοσιακού επικού decorum. Στον συνδυασμό με την “Ιλιάδα”, η Ομηρική υψηλή γλώσσα διατηρεί και ενισχύει την φύση των εμπλεκομένων χαρακτήρων και την βαρύτητα του ζητήματος. Η κλασσική γλωσσική κλίμακα μπορεί περαιτέρω να δώσει την εντύπωση μιας απώτερης αρχαιότητας. Επιπλέον, η νομοτελειακή φύση του αποσπάσματος με τους Νόλντορ [1], οι οποίοι με τις πράξεις τους εκπληρώνουν την Κατάρα του Μάντος, είναι εδώ θεματικά παρόμοια με την αρχαιοελληνική μοιρολατρική κοσμοθεωρία, όπως αυτή παρουσιάζεται όταν ο Αχιλλέας και ο Αγαμέμνων εμπλέκονται στα σχέδια ανωτέρων δυνάμεων. Μπορούμε επίσης να δούμε τα πανάρχαια παιγνίδια εξουσίας στην πατριαρχική και κυβερνώσα σφαίρα, όπως αυτά επαναλαμβάνονται κατά την διάρκεια της Ιστορίας. Η υπερηφάνεια και η οργή, τόσο του Φέανορ όσο και του Αχιλλέα, μπορεί να οδήγησαν στην καταστροφή, όμως η αιώνια δόξα κερδήθηκε και τα κατορθώματά τους ήταν όντως το θέμα των τραγουδιών μέχρι τις τελευταίες μέρες της Άρντα.
Ψάλλε ραψωδέ, τον τρομερό θυμόν του Φέανορ υιoύ του Φίνγουε
Πώς έγινε στους Νόλντορ αρχή πολλών δακρύων.
Που ανδράγαθες ροβόλησε πολλές ψυχές στα Δώματα του Μάντος, κι έδωκεν αυτούς αρπάγματα των Ορκ
και των ορνέων – και η Προφητεία γενόταν του Μάντος,
απ’ ότ’, εφιλονίκησαν κι εχωρισθήκαν πρώτα
ο Φέανορ, άρχοντας των Νόλντορ, και ο ανδρείος Φινγκόλφιν.
Κι απ΄τους Βάλαρ ποιός άναψε την έχθρα μεταξύ τους;
Ο Μέλκορ, ο Μαύρος Εχθρός, όπου οργίσθηκε βλέποντας την μακαριότητα των Ξωτικών και με διχόνοια εσκέπασε τα πλήθη του Τίριον.
Στων Νόλντορ τα λευκά τείχη τούτος ήρθε,
με γνώση και τεχνάσματα τα Ξωτικά να πλανέψει.
Ο “Χαμένος Παράδεισος” και το “Σιλμαρίλλιον”
Εδώ παρουσιάζω έναν Νόλντο που μετανιώνει πικρά την απόφασή του να φύγει από το Βάλινορ, αφού είδε το σκοτάδι της Μέσης-γης. Μας θυμίζει την Πτώση των Αγγέλων όταν έχασαν τον παράδεισο. Βρίσκω ότι η υψηλή γλώσσα ταιριάζει με το πνεύμα των Υψηλών Ξωτικών. Κανείς άλλος εκτός από μία αθάνατη φυλή, που έχει φθάσει στο απόγειο της γνώσης και της ευμάρειας της κάτω από θεϊκή καθοδήγηση, δεν θα μπορούσε να μιλήσει με τόση ευγένεια και ευφράδεια. Αυτό το κείμενο αντηχεί επίσης την μετάνοια των Νόλντορ, την πεισματική υπερηφάνεια και την ελπίδα τους να κάνουν το καλύτερο στην δύσκολη κατάσταση που βρέθηκαν. Μέσα στην παρανομία τους, δεν λησμονούν ότι οι απώλειες που υπέστησαν προήλθαν από τον σκοπό τους να γίνουν αφέντες του εαυτού τους. Αν και σε καμία περίπτωση δεν εξισώνω την φύση των Νόλντορ με αυτήν των έκπτωτων αγγέλων, και οι δύο υπέστησαν την μετάβαση από την ευδαιμονία στην πτώση. Αναμφίβολα, πολλοί από τους σοφούς Νόλντορ μετάνιωσαν για την απόφαση τους να ακούσουν τον Φέανορ, όμως, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων όπως αυτής του Φινάρφιν, ήταν πολύ υπερήφανοι για να γυρίσουν και να ζητήσουν την συγχώρεση των Βάλαρ. Το θέμα της πτώσης από την ευδαιμονία είναι αρχαίο και επιζεί μέχρι σήμερα στην λογοτεχνία και την θρησκεία. Είναι γνωστό και προφανές, ότι ο Τόλκιν ήταν πολύ επηρεασμένος από τον Χριστιανισμό και ενσωμάτωσε πολλά από τα θέματά του στα γραπτά του. Κανένα έργο δεν τονίζει αυτή την θεματική σύνδεση καλύτερα, πιο τραγικά και πιο ποιητικά από το μνημειώδες έργο του Μίλτον “Χαμένος Παράδεισος”.
“Αυτό το μέρος, αυτό το χώμα, το κλίμα.”
Είπε τότε ο χαμένος Νόλντο, “αυτή η χώρα είναι
Που πρέπει ν’ αλλάξουμε για το Βάλινορ; — αυτή το θρηνώδες σκότος
Για εκείνο το θείο φως; Ας είναι, αφού ο Φέανορ
Που είναι τώρα κυρίαρχος αποφασίζει και διατάζει
Τι θα είναι σωστό: μακριά απ’ αυτόν θα ήταν καλύτερα,
Τον οποίον η διάνοια έκανε ίσο και η δύναμη ανώτερο
Από τους όμοιούς του. Αντίο, χαρούμενα λιβάδια,
Όπου η ευτυχία πάντοτε κατοικεί! Χαίρετε, τρόμοι! Χαίρε
Σκοτεινέ Κόσμε! Κι εσύ, αστροφώτιστο Μπελέριαντ,
Υποδέξου τους νεόφερτους κατοίκους σου — αυτούς που κουβαλάνε
Ένα νου ανέγγιχτο από τόπο και χρόνο.
Ο νους είναι ένα μέρος από μόνος του, και μέσα σ’αυτόν
Μπορεί να φτιάξει φως από σκοτάδι, σκοτάδι από φως.
Τί σημασία έχει το που λοιπόν, εάν είμαι ο ίδιος,
Και τί θα είμαι, τίποτα παραπάνω από αυτόν
Που το Πνεύμα της Φωτιάς έχει κάνει τόσο σπουδαίο; Εδώ τουλάχιστον
Θα είμαστε ελεύθεροι· οι Βάλαρ δεν έχουν χτίσει τίποτα εδώ
Και η ζήλια τους δεν θα μας διώξει:
Εδώ θα κυβερνούμε με ασφάλεια· και από επιλογή μας.
Να κυβερνά κανείς είναι άξια φιλοδοξία, ακόμα και στη σκοτεινή Μέση-γη:
Καλύτερα να κυβερνάμε στη Μέση-γη παρά να υπηρετούμε στο Βάλινορ.
Αλλά θα παρατήσουμε τότε τους πιστούς μας συγγενείς,
Τους συντρόφους και συνεταίρους της επανάστασής μας,
Να περιμένουν έτσι παρατημένοι στο παγερό σκοτάδι του Χελκάρaξε;
Ή να τους φέρουμε εδώ να μοιραστούμε αυτά τα θλιβερά εδάφη,
Ή για ακόμη μια φορά με όπλα όλοι μαζί να βρούμε
Ό,τι μπορεί να ανακτηθεί στο Μπελέριαντ ή ό,τι έχει χαθεί στην Άνγκμπαντ;”
Κρυσταλλία Καραμίχου
Κεντρική εικόνα “Ο Όρκος του Φέανορ” της Jenny Dolfen
——————————————————————————————————————————————-
[1] Το ζήτημα του πεπρωμένου και της ελεύθερης βούλησης στο σύμπαν του Τόλκιν είναι ανοιχτό θέμα συζήτησης. Προς χάριν αυτής της εργασίας, χρησιμοποίησα το εκδομένο “Σιλμαρίλλιον”, όπου αναφέρεται ότι ένα από τα δώρα του Έρου στο γένος των Ανθρώπων, σε αντίθεση με τα Ξωτικά, ήταν η δυνατότητα “να έχουν όμως τη δυνατότητα να δίνουν σχήμα στη ζωή τους, ανάμεσα στις δυνάμεις και τις ευκαιρίες του κόσμου, πέρα από την Μουσική των Άινουρ, που αποτελεί τη μοίρα όλων των άλλων πραγμάτων”». Τζ.Ρ.Ρ. Τόλκιν, Σιλμαρίλλιον (Εκδόσεις Αίολος 1996), σελ. 64.
