Με μεγάλη χαρά σας παρουσιάζουμε την συνέντευξη που μας παραχώρησε η κ. Ευγενία Χατζηθανάση-Κόλλια, ο άνθρωπος που μας γνώρισε τον J.R.R. Tolkien μέσα από τις μοναδικές μεταφράσεις του έργου του.
Κυρία Κόλλια, καλωσήρθατε και ευχαριστούμε πολύ για την τιμή που μας κάνετε με αυτή τη συνέντευξη. Είστε η εμπειρότερη μεταφράστρια του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν στη χώρα μας. Είναι τιμή μας που μοιράζεστε μαζί μας τις σκέψεις, τις αναζητήσεις και τις γνώσεις σας. Μας έχετε γνωρίσει, προσωπικά, από το 2005 που ήσαστε καλεσμένη μας, για να μας μιλήσετε για το έργο σας και τη σχέση της με τον Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν.
– Αλήθεια, θυμάστε εκείνη την πρώτη μας συνάντηση; Τι αναμνήσεις έχετε από αυτή;
Έχω πολύ ευχάριστες αναμνήσεις. Είδα μια παρέα με πολύ κέφι, όρεξη και αγάπη για τον Τόλκιν και το έργο του και μέσα μου ευχήθηκα να το συνεχίσετε χωρίς να βαρεθείτε. Και έτσι έγινε όντως.
– Έχετε δηλώσει σε συνεντεύξεις σας ότι αγαπήσατε πολύ τα Αγγλικά και την αγγλική λογοτεχνία. Ποια η σχέση σας με την αγγλική γλώσσα;
Οι σχέσεις μου με την αγγλική γλώσσα ξεκινούν από τότε που ήμουν πολύ μικρή και ξεφύλλιζα κάποια ξενόγλωσσα περιοδικά που υπήρχαν στο σπίτι μας καθώς και στο γεγονός του ότι είχαμε πολλούς συγγενείς στη Αμερική. Βοηθούσε, βέβαια, και το γεγονός ότι και η μητέρα μου και όλοι οι θείοι μου μιλούσαν Αγγλικά. Όταν ξεκίνησα να μαθαίνω τη γλώσσα στο σχολείο ήμουν ήδη μισο-ερωτευμένη μαζί της .Και το πρώτο μου αγγλικό αλφαβητάρι ήταν ένα υπέροχα εικονογραφημένο βιβλίο που δεν θα το ξεχάσω ποτέ (The Radiant Way Step by Step).
– Ασχοληθήκατε πρόσφατα, το 2015, με τη μετάφραση σειράς βιβλίων φαντασίας της Rebecca Newton, Τελευταία Πυθία, Ιερή Φλόγα, «Εκδόσεις Λιβάνη». Ποια στοιχεία σας έκαναν να επιλέξετε τα βιβλία αυτά;
Απλά ο συγγραφέας ήταν γνωστός και ήθελε να δοκιμάσει τα φτερά του και σε αγορές εκτός Ελλάδος.
– Περνώντας σε… τολκινικά ζητήματα, ποιες ήταν οι επαφές σας με το ελληνικό κοινό του Τόλκιν, από τα πρώτα χρόνια της έκδοσης του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών ως και σήμερα;
Χαιρόμουν κάθε φορά που συναντούσα ανθρώπους που είχαν διαβάσει το έργο του και αγαπούσαν τις ιδέες που εκφράζονταν μέσα στα βιβλία του και αγαπούσαν τα παραμύθια όσο τα αγαπώ κι εγώ.
– Είστε στο χώρο των μεταφράσεων του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν εδώ και 40 χρόνια, πριν από το 1985 που βγήκε η Συντροφιά στα Ελληνικά. Πώς ήρθατε σε επαφή για πρώτη φορά με το έργο του Τόλκιν και γιατί θελήσατε να το μεταφράσετε;
Έπεσε τυχαία στα χέρια μου ένα αντίτυπο του Χόμπιτ κάπου το 1977 και το διάβασα έτσι από περιέργεια αλλά αυτό ήταν αρκετό για να αγαπήσω τον άνθρωπο που έγραφε τόσο υπέροχα παραμύθια. Είδα πόσο δύσκολο θα ήταν για τον οποιοδήποτε μεταφραστή που θα δούλευε με στόχο να τελειώσει το βιβλίο σε συγκεκριμένη ημερομηνία για να περάσει στην επόμενη δουλειά του. Τα κείμενα του Τόλκιν, όμως, δεν είναι κάτι που μπορεί να μεταφραστεί βιαστικά και επιπόλαια. Θέλει πολλή δουλειά, αφάνταστη υπομονή και μεγάλο προβληματισμό ακόμα και στη μικρότερη λέξη του πώς θα αποδοθεί σωστά στα ελληνικά χωρίς να προδοθεί το πνεύμα του συγγραφέα. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Τόλκιν πρώτα απ’ όλα ήταν καθηγητής της γλωσσολογίας και η γλώσσα ήταν το πάθος του. Θέλησα να μεταφράσω τη δουλειά του γιατί ήμουν διατεθειμένη να αφιερώσω χρόνο (χωρίς σχεδόν χρήμα!) ώστε όποιος διαβάσει τα βιβλία του να τα χαρεί και να πάρει ό,τι θετικό βρίσκει σε αυτά.
– Ποιο είναι το αγαπημένο σας έργο του Τόλκιν και ποιό ήταν το πιο δύσκολο στη μετάφραση;
Η εύκολη απάντηση είναι ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών, αλλά στην πραγματικότητα όλα τα έργα του είναι εξαιρετικά, ακόμα και τα μικρά του παραμύθια. Το δυσκολότερο έργο ήταν οι Ιστορίες για Νεράιδες (Το Φύλλο του Ψείρα), στο οποίο ο Τόλκιν εξηγεί τη γνώμη του για το τι είναι παραμύθι.
– Ποιος είναι ο αγαπημένος σας χαρακτήρας για τον οποίο διαβάσατε και ποιος ο πιο πλήρης και καλογραμμένος;
Ο Άραγκορν είναι προορισμένος να είναι ο πιο αγαπητός από τη φύση της ιστορίας. Για μένα όμως, ο Φάραμιρ ήταν ο αγαπημένος μου και γι’ αυτό στεναχωρήθηκα με τον τρόπο που ο σκηνοθέτης τον παρουσίασε στην κινηματογραφική απόδοση τόσο άξεστο και μονοκόμματο. Ο Φάραμιρ ήταν ο δεύτερος γιος ενός πατέρα που θαμπωμένος από τη γενναιότητα και πολεμική δεξιοσύνη του πρωτότοκου, θεωρούσε τον χαρακτήρα του δευτερότοκου αμελητέο και τα εξαιρετικά διοικητικά, αρχηγικά και ανιδιοτελή προσόντα και ικανότητές του άνευ σημασίας γιατί δεν ήταν «κραυγαλέα». Όλοι οι χαρακτήρες είναι πλήρεις, αλλά ο χαρακτήρας του Φρόντο και η σταδιακή του ωρίμανση έχουν δοθεί αριστοτεχνικά.
– Υπάρχει κεντρικό μήνυμα και φιλοσοφία στο τολκινικό έργο ή είναι μόνο μια λογοτεχνία που εξυπηρετεί την απόδραση του αναγνώστη από την καθημερινή ζωή; Αν ναι, αυτό είναι αισιόδοξο ή το αντίθετο;
Ο συγγραφέας που προσπαθεί μέσα από το έργο του να «δώσει» ένα μήνυμα είναι για μένα αποτυχημένος. Ένας συγγραφέας, όταν γράφει, βγάζει αυτό που έχει μέσα του και ο αναγνώστης, ανάλογα με το περιεχόμενο και την καλλιέργειά του, παίρνει το καλό ή το στραβό μήνυμα. Ο Τόλκιν, όπως είχε πει και ο ίδιος, θέλησε να δώσει στην Αγγλία τα παραμύθια που της έλειπαν. Ήθελε επίσης να ντύσει κάποιες από τις ιστορίες του με τις γλώσσες που είχε επινοήσει με την πλούσια φαντασία του. Το μήνυμά του είναι μάλλον αισιόδοξο, αλλά και προσγειωμένο. Η ζωή βάζει μπροστά μας πολλά και διαφορετικά σενάρια. Το μήνυμα είναι πώς πρέπει να τα αξιοποιούμε όσο καλύτερα μας επιτρέπουν οι δυνατότητες, οι ευκαιρίες και η καλή μας προαίρεση χωρίς να φουσκώνουν τα μυαλά μας.
– Πιστεύετε ότι θα είχε γραφτεί αλλιώς η ιστορία της δημιουργίας της Άρντα αν ο Τόλκιν δεν ήταν πιστός καθολικός; Και πώς;
Η δημιουργία της Άρντα ήταν κάτι που μου προκάλεσε δέος στη σύλληψή του. Σίγουρα ο καθολικός προσανατολισμός του έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην διαμόρφωση της Άρντα. Ωστόσο δεν μπορώ να ξέρω τι θα συνέβαινε διαφορετικά μιας και υπάρχουν άπειρες δυνατότητες.
– Οι επικές μάχες, οι νίκες και οι ήττες στο έργο του Καθηγητή νομίζετε ότι ενισχύουν ένα φιλοπολεμικό ή ένα φιλειρηνικό πνεύμα στα βιβλία; Η βία, οι αιματοχυσίες τι σκοπό έχουν, για σας, στο έργο του συγγραφέα.
Ο πόλεμος είναι το αποκορύφωμα του κακού στη γη. Ο Τόλκιν είναι σίγουρα άνθρωπος της ειρήνης, αυτό όμως δεν τον κάνει να κλείνει τα μάτια του στην ύπαρξη του πολέμου και οι επικές μάχες που περιγράφει αποτελούν , μεταξύ άλλων, δείγμα της συγγραφικής του δεινότητας να τις περιγράφει τόσο γλαφυρά και με τόση ενσυναίσθηση. Ας μην ξεχνάμε, όμως, ότι είχε ζήσει στο «πετσί»του τον πόλεμο όταν ήταν νέος.
– Πώς δικαιολογείτε την τεράστια απήχηση του έργου του Τόλκιν σε όλο τον κόσμο, ανεξαρτήτως φύλου, φυλής, θρησκείας και πολιτικών πεποιθήσεων ακόμα και πριν την έλευση των ταινιών του Πίτερ Τζάκσον;
Ο κόσμος ασυναίσθητα αναζητά πάντα το υγιές και θετικό και έχει τις ευαίσθητες εκείνες κεραίες που τον κάνουν να το αντιλαμβάνεται όπου κι αν το συναντήσει.
– Υπάρχει ίση μεταχείριση φυλών και φύλων στο τολκινικό έπος; Τα φύλα στην εποχή της ακαδημαϊκής ζωής του Τόλκιν είχαν ίδιες ευκαιρίες και δυνατότητες με σήμερα;
Στην καθημερινή μας ζωή η ισότητα είναι μια καραμέλα στο στόμα πολλών, που όμως δεν νομίζω ότι την αντιλαμβάνονται σωστά. Για εμένα το θέμα είναι όχι το τι μπορεί να κάνει μια γυναίκα για να αποδείξει ότι μπορεί να κάνει ό,τι και ένας άνδρας, αλλά το να καταλάβουμε όλοι τον ρόλο μας στην κοινωνία αυτή. Ένα καράβι θα βουλιάξει αν έχει δύο καπετάνιους και αν οι άνδρες πρώτοι, αλλά και οι γυναίκες, καταλάβαιναν το τι σημαίνει αναλαμβάνω τις ευθύνες μου, προσφέρω ό,τι καλύτερο μπορώ στον ρόλο που έχω βρεθεί να παίξω και δεν ζητώ να αποδείξω ότι είμαι αυτό που δεν είμαι, ο κόσμος θα ήταν πολύ καλύτερος. Στην ελληνική γλώσσα έχουμε δύο ξεχασμένες λέξεις: οικοδεσπότης, οικοδέσποινα, αν προσέξετε θα δείτε ότι και οι δύο περιέχουν τη λέξη δεσπότης στην αρσενική και τη θηλυκή του μορφή. Είναι ο δεσπότης σε δύο διαφορετικούς ρόλους. Η ισότητα των δύο φύλων μετρά στην μη κατάχρηση του ρόλου τους. Η κατάχρηση και η έλλειψη σεβασμού του ενός προς τον άλλο είναι αυτό που δημιουργεί τις προστριβές και τις τόσες μεγάλες δυστυχίες στη ζωή των ανθρώπων.
Σε έναν κόσμο που δεν είναι αγγελικά πλασμένος πάντα θα υπάρχουν ανισότητες και μεγάλες αδικίες αλλά, ωριμάζοντας η ανθρωπότητα σιγά σιγά κάποια πράγματα βελτιώνονται, προσοχή όμως στις ακρότητες γιατί πάλι πέφτουμε στον ίδιο λάκκο. Για την εποχή που μιλάει ο Τόλκιν και μέσα στον κόσμο του παραμυθιού, η παρουσία των γυναικών έχει τη δική της θέση. Έχουμε και γυναίκες πολεμίστριες και γυναίκες που ασχολούνται με τα του οίκου τους. Δεν αισθάνομαι ότι ο Τόλκιν τις έχει υποβαθμίσει, αλλά η συγκεκριμένη ιστορία από τη φύση της δεν έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει πολλές στην εξέλιξη της πλοκής.
– Πού οφείλονται, για σας, τα συναισθήματα και το κλίμα που μεταφέρει ο Τόλκιν, σε πολλές από τις εποχές της Άρντα; Γιατί να διαλέξει να υπάρχει σκοτεινιά, απογοήτευση, απομυθοποίηση και σταδιακά παράδοση του κόσμου του στους ανθρώπους;
Η Άρντα έχει αρχή και τέλος. Η ιστορία προχωρεί και μέσα σε αυτή έχουμε όλου του είδους τα συναισθήματα χωρίς, κατά τη γνώμη μου, ο Τόλκιν να εστιάζει περισσότερο στο ένα ή στο άλλο.
– Πείτε μας, σαν αναδρομή, τι συναισθήματα έχετε γι’ αυτό το επικό ταξίδι στις γλώσσες και το χειρισμό τους;
Δεν μπορώ παρά να βγάλω το καπέλο μου στην ιδιοφυία του Τόλκιν. Αυτόν τον καιρό μεταφράζω ένα βιβλίο που παρουσιάζει μεταξύ άλλων και τις γλώσσες του επινόησε ο Τόλκιν και αισθάνομαι δέος γι’ αυτό που έχει καταφέρει. Σε λίγο που θα εκδοθεί και, όταν το διαβάσετε, φαντάζομαι θα με καταλάβετε.
– Το 2022 κυκλοφόρησε από την πλατφόρμα Amazon, η σειρά Rings Of Power. Την είδατε τη σειρά Rings Of Power; Σας άρεσε; Τι άποψη έχετε για τη μεταχείριση του τολκινικού κόσμου από τους παραγωγούς και σκηνοθέτες;
Οι παραγωγοί και οι σκηνοθέτες έχουν κάνει μια πολύ καλή και προσεγμένη δουλειά με κάποια ίσως μικρολάθη, αλλά γενικά οι εντυπώσεις μου είναι πολύ θετικές έως τώρα.
– Λόγω του δικού τους ενθουσιασμού με τα έργα του Τόλκιν, πολλοί γονείς δίνουν τα βιβλία στα παιδιά τους σε όλο και νεαρότερες ηλικίες. Εσείς ποια κρίνετε ότι είναι η κατάλληλη ηλικία για ένα παιδί ή έφηβο να διαβάσει τα βιβλία;
Ο κάθε γονιός είναι σε θέση φαντάζομαι να κρίνει την ωριμότητα του παιδιού του και να κρίνει πότε θα του δώσει να διαβάσει Τόλκιν. Σε μικρή ηλικία το παιδί θα εντυπωσιαστεί από τις μάχες ενώ σε μεγαλύτερη ηλικία θα καταλάβει και τις βαθύτερες αποχρώσεις των ιστοριών. Πάντως από τα 12 κι επάνω πιστεύω ότι είναι η καλύτερη εποχή για να μυηθεί κανείς στον Τόλκιν.
– Τα τελευταία λόγια είναι δικά σας. Το βήμα σε σας, για να μας αποκαλύψετε ακόμα, προσωπικές απόψεις και συνδέσεις της ζωής σας με το έργο του μεγάλου συγγραφέα του Φανταστικού. Χαρήκαμε πολύ που υποδεχθήκαμε την κυρία Κόλλια. Την έχουμε γνωρίσει και αγαπήσει μέσα από τις μεταφράσεις της σε πολλές από τις ελληνικές εκδόσεις των έργων του αγαπημένου μας καθηγητή. Της ευχόμαστε να συνεχίζει πάντα, όπως τώρα, να μας κρατάει το χέρι και να φιλοξενεί τα αναγνώσματά μας με τον στιβαρό και περιγραφικό της λόγο.
Ποτέ, όταν μετέφρασα τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών δεν περίμενα ότι θα είχε τέτοια τεράστια απήχηση σε όλο τον κόσμο, αλλά και στην Ελλάδα. Ούτε στα πιο τρελά μου όνειρα δεν φαντάστηκα ότι θα περνούσα μια ολόκληρη ζωή μεταφράζοντας το ένα ύστερα από το άλλο τα βιβλία του. Πολύ μεγάλο στήριγμα και βοήθεια, πρέπει να ομολογήσω ότι είχα από τον Κρίστοφερ Τόλκιν, ο οποίος με πολλή αγάπη και κατανόηση με βοηθούσε κάθε φορά που του ζητούσα να μου διευκρινίσει κάτι που δεν μπορούσα να καταλάβω για να το μεταφράσω. Ο θάνατός του ήταν πολύ μεγάλη απώλεια για εμένα.
Αγαπώ την ελληνική γλώσσα και έχω προσπαθήσει να την υπηρετήσω όσο πιο καλά μπορώ μέσα από τις μεταφράσεις μου. Θέλω να πιστεύω ότι και οι αναγνώστες θα απολαμβάνουν την ανάγνωση των κειμένων έχοντας μπροστά τους σωστά ελληνικά. Σήμερα που δυστυχώς ένα μεγάλο μέρος ανθρώπων αδιαφορούν για τη γλώσσα και τις άπειρες δυνατότητες και αποχρώσεις που έχει, ελπίζω να υπάρχουν και κάποιοι που θα απολαύσουν τον Τόλκιν και το έργο του σε καλά, στο μέτρο του δυνατού, ελληνικά.
Κάποιες φορές που οι δυσκολίες ήταν μεγάλες, ένοιωσα τον πειρασμό να εγκαταλείψω την προσπάθεια, αλλά ο καλός σας λόγος για τη δουλειά μου ήταν η βοήθεια και η στήριξη που χρειαζόμουν για να μην εγκαταλείψω τον αγώνα. Το σας δίνω μου δίνετε είναι αμφίδρομη πορεία και σας ευχαριστώ πολύ για όλα και, πάνω απ’ όλα, για την αγάπη και την εκτίμησή σας.
