Ο αναγνώστης που θα πάρει για πρώτη φορά στα χέρια του τα βιβλία του Τόλκιν θα γνωρίσει σοφούς μάγους, γενναίους ήρωες και ισχυρούς βασιλιάδες από κάθε φυλή, υπηρέτες του Κακού, ακόμα και δεντρανθρώπους που, όσο διαφορετικοί κι αν είναι μεταξύ τους σε μέγεθος, ιδιότητες ή σημασία, έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: είναι όλοι άντρες. Ο θαυμαστός δευτερογενής κόσμος της Μέσης Γης κατοικείται από κάθε είδους πλάσμα αλλά κυρίως από κάθε είδους αρσενικό. Οι θηλυκοί χαρακτήρες είναι ελάχιστοι, δευτερεύοντες, υλικό για να πλουτιστεί ο καμβάς της ιστορίας, με μόνο μια δυο φωτεινές εξαιρέσεις να επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Ή τουλάχιστον έτσι φαίνεται σε πρώτη ανάγνωση. Είναι όμως όντως έτσι τα πράγματα; Όχι! Μια πιο προσεκτική ανάγνωση και εμβάθυνση στο έργο του καθηγητή αποδεικνύει πως κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Για να κατανοήσουμε τον ρόλο των γυναικών στο σύμπαν του Τόλκιν και την λανθασμένη αντίληψη του αναγνωστικού κοινού επ’ αυτού, θα πρέπει να εξετάσουμε αρχικά κάποιες βασικές παραμέτρους, όπως την εποχή που γεννήθηκε και μεγάλωσε ο συγγραφέας, τα προσωπικά του βιώματα αλλά και την εποχή που εκδόθηκε και έγινε διάσημο το έργο του.
[quote]The woman turned and went slowly into the house. As she passed the doors she turned and looked back. Grave and thoughtful was her glance, as she looked on the king with cool pity in her eyes. Very fair was her face, and her long hair was like a river of gold. Slender and tall she was in her white robe girt with silver; but strong she seemed and stern as steel, a daughter of kings.” J.R.R. Tolkien – The Two Towers[/quote]
Γεννημένος το 1892, ο Τόλκιν είναι γνήσιο τέκνο της Βικτοριανής Εποχής. Ορφανός από μικρός, ανατράφηκε από έναν καθολικό ιερέα με τους αυστηρούς κανόνες ηθικής και καθωσπρεπισμού που επέβαλλαν τόσο το θρησκευτικό δόγμα όσο και ο κοινωνικός περίγυρος της εποχής. Η βιομηχανική επανάσταση ήταν ακόμα στα σπάργανα και η θέση της γυναίκας ήταν στο σπίτι και στην οικογένεια. Ακόμα και η ίδια η βασίλισσα, που κυβερνούσε με πυγμή μιαν ολόκληρη αυτοκρατορία, ήταν στα μάτια του λαού της πάνω απ’ όλα σύζυγος και μητέρα, χωρίς αυτό να αφαιρεί τίποτα από την ισχύ της. Όπως και κάθε μάνα στο σπιτικό της, ήταν και εκείνη ο στυλοβάτης και το ασφαλές καταφύγιο ενός ολόκληρου έθνους. Η τραυματική απώλεια της μητέρας του είχε αφήσει στην ευαίσθητη ψυχή του νεαρού Ρόναλντ ένα τεράστιο κενό συναισθηματικής ανασφάλειας. Ο καθολικισμός, με την ιδιαίτερη ευλάβεια προς την Παναγία, ήρθε να καλύψει ένα μέρος αυτού του κενού και παράλληλα έκανε πιο εύκολη την εξιδανίκευση του θηλυκού στο μυαλό του. Το κενό καλύφθηκε πλήρως από τον έναν και μοναδικό έρωτα της ζωής του. Το εφηβικό, απαγορευμένο σκίρτημα για τη μεγαλύτερή του Ήντιθ, τη μελλοντική σύζυγο και παντοτινή σύντροφό του που έμελλε να είναι η μούσα του και ο καταλύτης για τον πακτωλό δημιουργικής φαντασίας που άρχισε να ρέει από την πένα του. Η Γυναίκα, το θηλυκό στοιχείο, έγινε στο μυαλό του συγγραφέα ταυτόσημο με την προστασία, τη φροντίδα, τη γιατρειά, την καρτερία αλλά και το ψυχικό σθένος, την απαντοχή, τη σοφία, τη δημιουργικότητα και -πάνω από όλα- την ελπίδα.
Καθώς το όλο πλαίσιο της διήγησης των ιστοριών της Μέσης Γης είναι αρχαϊκό η ανάπτυξη των δύο φύλων κατά κανόνα ακολουθεί το μοτίβο των πρώτων ανθρώπινων κοινωνιών, με τα αρσενικά σε ρόλο κυνηγού -προμηθευτή – φύλακα και τα θηλυκά σε ρόλο συλλέκτη – φροντιστή – οργανωτή. Έτσι, οι άνδρες -ανεξαρτήτως φυλής- αναλαμβάνουν τη δράση, την περιπέτεια, τον κίνδυνο, ενώ οι γυναίκες τους παρέχουν συναισθηματική υποστήριξη, έμπειρες συμβουλές, έμπνευση και πίστη. Όμως, το γυναικείο κοινό του τέλους της δεκαετίας του ’50 και των αρχών της δεκαετίας του ’60, τότε που ο «Άρχοντας των Δαχτυλιδιών» έγινε διάσημος στην Αγγλία και στη συνέχεια και στις ΗΠΑ μέσω του κινήματος των χίπις, είχε τελείως διαφορετική ατζέντα. Είχαν μόλις ξεπεράσει έναν Παγκόσμιο Πόλεμο, στη διάρκεια του οποίου είχαν κληθεί να αναλάβουν δράση, είχαν αποκτήσει θέση στο εργατικό δυναμικό με προοπτικές εξέλιξης και οι νεότερες πάλευαν για την απελευθέρωσή τους από τους τελευταίους οικογενειακούς φραγμούς. Η μακρόχρονη καταπίεση από την ανδροκρατούμενη κοινωνία τις είχε κάνει απόλυτες ως προς τη διεκδίκηση της αναγνώρισης των δυνατοτήτων τους και εντελώς αρνητικές απέναντι στις ενδόμυχες, φυσικές ιδιότητές τους, που ήταν -τελικά- και το μεγαλύτερο, μη αναγνωρισμένο όπλο τους. Λάτρεψαν τις ελάχιστες ηρωίδες του βιβλίου που ανταποκρίνονταν στα επαναστατικά δεδομένα τους και έδωσαν το όνομά τους στα παιδιά τους. Υπάρχουν σήμερα στην Αμερική αρκετές 60άρες που ονομάζονται Γκαλάντριελ. Αγνόησαν, όμως, τους άλλους θηλυκούς χαρακτήρες και κατηγόρησαν τον συγγραφέα για έλλειψη κατανόησης του ρόλου των γυναικών. Κάτι από αυτή την αντίληψη πέρασε και στις επόμενες αναγνωστικές γενιές, αφήνοντας ένα λανθασμένο στίγμα.
Οι ηρωίδες του Τόλκιν, αν και λίγες συγκριτικά με τους άνδρες, είναι σημαντικές. Ο ρόλος τους στην εξέλιξη ολόκληρης της μακραίωνης ιστορίας της Μέσης Γης είναι κομβικός για την εξέλιξη των γεγονότων και η συμβολή τους άκρως απαραίτητη. Και το γυναικείο στοιχείο δεν περιορίζεται μόνο στις 4-5 άμεσα αναγνωρίσιμες μορφές των επώνυμων ηρωίδων, αλλά αναδεικνύεται στις συνεχείς αναφορές του καθηγητή σε λιγότερο γνωστές αλλά εξίσου σημαντικές θηλυκές υπάρξεις. Μιλώντας για τις γυναίκες στο έργο του Τόλκιν, όλοι μας σκεφτόμαστε άμεσα την Γκαλάντριελ και την Έογουιν, ίσως και τη Λούθιεν, γιατί η δύναμη, ο ηρωισμός και η θυσία τους αντίστοιχα είναι στοιχεία τα οποία κατανοούμε εύκολα. Η επανάσταση κατά της δεδομένης αρχής, η διάθεση για ανεξαρτησία και η φιλοδοξία για μεγαλοσύνη της Γκαλάντριελ μας είναι το ίδιο οικεία όσο και τα αισθήματα περιορισμού, απαξίωσης και αγνωμοσύνης που βασάνιζαν τη Έογουιν. Τον βαθύ, απόλυτο έρωτα που οδήγησε τα βήματα της θεϊκής Λούθιεν δεν ξέρω πόσοι τυχεροί από εμάς μπορεί να τον έχουμε νιώσει, αλλά εύκολα μπορούμε να τον δεχτούμε, μιας και την οδήγησε σε ηρωικές πράξεις και ρομαντικό τέλος.
Ο ίδιος έρωτας και η ίδια θυσία ήταν στη μοίρα και της τρισέγγονής της, της Άργουεν, όμως εκείνη δεν τη βάζουμε στο ίδιο επίπεδο και τη θεωρούμε μάλλον ασήμαντη, γιατί δεν μπήκε σε ανάλογους κινδύνους και περιπέτειες. Οι ιστορίες τους μπορεί να είναι παράλληλες, αλλά είναι διαφορετικές. Η Άργουεν ήταν η τελευταία Υψηλή Πριγκίπισσα των Ξωτικών, γεννημένη την εποχή της παρακμής και της λησμονιάς τους. Ήταν το τελευταίο σύμβολο της δόξας και της υπεροχής τους και όφειλαν να την προστατέψουν σε μια περίοδο που η επικινδυνότητα του Κακού ήταν αναγνωρισμένη και οι δυνάμεις των Ξωτικών φθίνουσες. Άλλωστε, και η γιαγιά της, η φωτεινή Γκαλάντριελ, με τη σοφία και τη δύναμη του πνεύματός της βοηθούσε, όχι με σπαθί και τσεκούρι. Ήταν επίσης ο τελευταίος, πιο σημαντικός συνδετικός κρίκος ανάμεσα στα Ξωτικά και τους Ανθρώπους και το μεγάλο κίνητρο για τους αγώνες του μελλοντικού Βασιλιά. Η συνεισφορά της στον αγώνα ήταν η ίδια η ύπαρξή της, το κουράγιο και η ελπίδα που αντιπροσώπευε. Ήταν η Μούσα, η Έμπνευση και το Τρόπαιο. Για τον ρόλο αυτό στερήθηκε οικειοθελώς την αθανασία της, την οικογένειά της και στο τέλος ακόμα και το ίδιο το αντικείμενο του έρωτά της, καθώς βίωσε την αφόρητη πίκρα του θανάτου του, χωρίς να μπορεί -σε αντίθεση με τη Λούθιεν- να κάνει κάτι γι’ αυτό.
Οι πιο απλές γυναίκες, αυτές των Ανθρώπων, που δεν είχαν τη Χάρη των Ξωτικών, έκαναν πιο καθημερινές αλλά εξίσου σημαντικές θυσίες. Η Γκίλραεν άφησε πίσω τον τόπο και την οικογένειά της και πήγε να μείνει με τα Ξωτικά, ώστε ο μονάκριβος Έστελ της να είναι προστατευμένος και να έχει την ανατροφή και την εκπαίδευση που ταιριάζει στον μοναδικό κληρονόμο του Θρόνου των Ανθρώπων. Είχε όλες τις ανέσεις, αλλά προφανώς είχε και μεγάλη μοναξιά, καθώς δεν είχε κανέναν δικό της κοντά της. Η κοινή σοφία της, όμως, της είχε δείξει τον σωστό δρόμο και έτσι στο τέλος ήταν ήσυχη ότι είχε κάνει το καθήκον της, τόσο ως μάνα όσο και ως συνεχίστρια του αγώνα του ανθρώπινου γένους.
Μια άλλη μάνα, διαφορετική, γεμάτη πάθος και πικρία μας έδωσε έναν άλλο μεγάλο, τραγικό ήρωα. Ήταν η άρνηση της Μόργουεν να αποδεχτεί τον χαμό του Χούριν και το πάθος της για αντίσταση στον κατακτητή που διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα και όρισαν τον σκοτεινό δρόμο του Τούριν και της κακότυχης Νίενορ. Γυναίκα δυνατή, πεισματάρα και άκαμπτη, δεν λύγισε στις αντιξοότητες, αλλά τελικά έσπασε μπρος στα χτυπήματα της μοίρας. Άλλη μια δυνατή γυναίκα είναι η Ερέντις. Ανεξάρτητη, πιστή στις ιδέες, τα πιστεύω και τα θέλω της, δεν υποτάχτηκε ούτε στις κοινωνικές συνθήκες αλλά ούτε και στον δυνατό έρωτα. Με πείσμα υπερασπίστηκε τις επιλογές της, αλλά έμεινε μόνη, πικραμένη και πικρόχολη, ποτίζοντας την κόρη της με δύναμη αλλά και αρνητικότητα. Και εκείνη μπορεί να έγινε βασίλισσα ολόκληρης της Νούμενορ, αλλά ποτέ δεν αγάπησε πραγματικά. Και φυσικά δεν γίνεται να μην αναφέρουμε την Έλγουινγκ, την υπέροχη Ξωτικιά που μην μπορώντας να ζει με την αγωνία της απουσίας του λατρεμένου της Εαρέντιλ, μεταμορφώθηκε σε θαλασσοπούλι και με το Σίλμαριλ στον λευκό της λαιμό πέταξε πάνω απ’ όλα τα πελάγη και τους ωκεανούς, μέχρι που κούρνιασε στο κατάρτι του, φέρνοντας μαζί της το αντίτιμο της συγχώρεσης και της βοήθειας για το γένος των Ξωτικών και των Ανθρώπων. Χωρίς τη δική της αυταπάρνηση, οι Βάλαρ δεν θα είχαν δεχτεί τον Εαρέντιλ και όλα θα είχαν χαθεί.
Θα μπορούσα να φέρω πολλά ακόμα παραδείγματα, από τη λαϊκή σοφία της Γιόρεθ μέχρι το χαμόγελο της Ρόζυ Κόττον, τη Χρυσομουριά και τη νοσταλγία του Δεντρογένη για τις γυναίκες των Εντ. Ακόμα και η απουσία των γυναικών παίζει τον ρόλο της. Πώς θα είχε άραγε εξελίχθη ο Ντένεθορ και πως η σχέση του με τους γιους του αν ζούσε η Φιντούιλας; Ο κατάλογος είναι μακρύς και οι αποδείξεις της αγάπης, του σεβασμού και της εκτίμησης του καθηγητή προς το θηλυκό γένος πάμπολλες. Όσοι πιστεύουν πως οι γυναίκες πρέπει να έχουν το ίδιο είδος δύναμης και να το επιδεικνύουν με τα ίδια μέσα όπως οι άνδρες, ας σκεφτούν αυτό: ποια είναι πιο ισχυρή, μια πρωθυπουργός ή μια στρατηγός, μια δασκάλα ή μια πυροσβέστης, μια αγρότισσα ή μια αθλήτρια; Η φύση του αρσενικού και του θηλυκού είναι εντελώς διαφορετικές. Τα δύο φύλα είναι και πρέπει να είναι ισάξια αλλά ανόμοια και αλληλοσυμπληρούμενα. Το ένα δεν μπορεί να ολοκληρωθεί, να προοδεύσει και να ευτυχήσει χωρίς το άλλο. Οι άνδρες είναι η δραστική, ενεργητική κινητήρια δύναμη που αλλάζει και δημιουργεί, ενώ οι γυναίκες είναι η ήπια, σταθερή και ακλόνητη δύναμη που τρέφει, στηρίζει και ενισχύει. Είναι η δύναμη της ίδιας της Γης. Αυτό ο καθηγητής Τόλκιν το γνώριζε πολύ καλά και το έργο του το αποδεικνύει διεξοδικά και περίτρανα.
Καίτη Καραγεώργη aka circi
