Συνεχίζουμε και ολοκληρώνουμε την θαυμάσια παρουσίαση του φίλου Γιώργου Σχοινά aka Bedivere. Έχοντας αναλύσει στο Β’ μέρος την έννοια της Αυλής και της Ιπποτικής Κοινωνίας, συνεχίζουμε με τις υπόλοιπες τρεις βασικές παραμέτρους της ιπποσύνης.
B. Και μόνο που αναφέρεται η λέξη Μύηση (μέσω της τελετής του Χρίσματος, με Ιερό Έλαιo, ξίφος στους ώμους κλπ.) όσον αφορά τον Ιπποτισμό, υποδεικνύεται η βαρύτατη σημασία του εν λόγω λειτουργήματος, που ξεπερνά τις ευθύνες ενός τυπικού στρατιωτικού καθήκοντος. Ο Άγιος Βερνάρδος του Κλαιρβώ λέει πως: «Η κοσμική ιπποσύνη διατρέχει τον κίνδυνο να πέσει σε πνευματικό θάνατο» και πως «οι Ιππότες που ανήκουν στην Ουράνιο Ιπποσύνη εμπνέονται από ανώτερες πνευματικές αξίες» και «…τα όπλα τους είναι πνευματικά». Η χρήση Τυπικών, οι δοκιμασίες του υποψηφίου και ο συμβολισμός που κρύβεται ακόμα και πίσω από το τελευταίο εξάρτημα του αλόγου ενός Ιππότη, μας δείχνει με τον καλύτερο τρόπο μία Ιερότητα, την προϋπόθεση της πνευματικής καθαρότητας και την ανάγκη της απόκτησης μίας ειδικής συνείδησης. Οι αρετές του ιππότη αποδίδονται τόσο λεπτομερειακά στο έργο του Λουλ, καθώς και άλλων συγγραφέων του μεσαίωνα (π.χ. Μπερνάρ ντε Κλαιρβώ) Όσον αφορά την μυθολογική διάσταση, όλα αυτά κρίνονταν απαραίτητα για την εισδοχή κάποιου στο Τάγμα της Στρογγυλής Τραπέζης.
Γ. Έχουμε δει πως οι μεσαιωνικοί άνθρωποι είχαν προσδώσει ένα σχεδόν θεολογικό κύρος στην ομορφιά. Μέρος της ιπποτικής εκπαίδευσης, ιστορικά, αποτελούσε η γνώση της μουσικής, της ποίησης, των παραδοσιακών αλληγορικών αφηγήσεων, το να γνωρίζει πως να συμπεριφέρεται στις κυρίες, και άλλα που έχουν να κάνουν με την ανθρώπινη καλλιέργεια. Η ιπποτική λογοτεχνία βρίθει περιγραφών που προβάλλουν το κάλλος. Είναι αξιοσημείωτο, για παράδειγμα, το πώς περιγράφεται από τον Sir Thomas Malory το ξίφος του Σερ Γκάλαχαντ, ή η ομορφιά της λαίδης Μπλάνσφλερ από τον Κρετιέν ντε Τρουά. Η ίδια η φύση περιγράφεται πολλές φορές μαγευτικά όμορφη. Η ρομαντική αυτή διάθεση δεν φανερώνει την αφέλεια των συγγραφέων (η κακιά μάγισσα είναι γριά με στραβή μύτη ενώ η καλή πριγκίπισσα καλλονή), αλλά λόγω του ότι οι χαρακτήρες λειτουργούν σαν σύμβολα η μορφή τους βρίσκεται σε συνάρτηση με τις αξίες που προβάλλουν, στα πλαίσια του ρομαντισμού. Άλλωστε η Ομορφιά δεν αποτελεί την Αξία της Τέχνης; Ή μήπως δεν αναγνωρίζουμε στους ήρωες και τις ηρωίδες στοιχεία μίας ανώτερης έκφρασης του ίδιου μας του εαυτού; Το “amour courtois” ή «ηθική του αυλικού έρωτα», μία κοινωνική αντίληψη που σπάει τα δεσμά της προκατάληψης ότι το ανθρώπινο σώμα είναι αμαρτωλό, η ερωτική πράξη βέβηλη, και ο έρωτας σατανικός, οφείλει την πνευματική προέλευση του στις αρχές της Ιπποσύνης. Το amour courtois προβάλλει τον έρωτα ως πρότυπο της ένωσης του ζεύγους, ως μία πνευματική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από αγνότητα, όχι σεξουαλική, αλλά ηθική. Οι ήρωες και οι ηρωίδες αψηφούν τις κοινωνικές συμβάσεις και τις ανθρωπίνου επινοήσεως «αξίες» προκειμένου να ενωθούν με τον σύντροφο της ζωής τους (αυτόν-αυτήν που Αγαπούν), απαραίτητο «εφόδιο» για την εκπλήρωση του σκοπού τους ως άνθρωποι. Η πεποίθηση πως ο ιππότης εμπνεόμενος από τον έρωτα του (ή από την παρουσία της αγαπημένης του στη γιόστρα δηλαδή την κονταρομαχία) οδηγείται σε πράξεις ηρωικές και ανώτερες, υποδεικνύει αυτή την αλήθεια. Σε μία αγγλική ασπίδα ιππότη του 15ου αιώνα, αντί του οικοσήμου, βλέπουμε να εικονίζεται ο ίδιος γονατιστός μπροστά στην αγαπημένη του, ενώ από πίσω του προσπαθεί να τον τραβήξει ένας σκελετός. Επάνω στην ασπίδα υπάρχει η επιγραφή “Vous ou la Morte”, δηλαδή, «εσύ ή ο θάνατος».
Οι Αρθουριανοί μύθοι κατακλύζονται από την παρουσία του θήλεος στοιχείου (κάτι που επίσης έρχεται σε αντίθεση με την ηθική προκατάληψη της εποχής). Μεγάλο όνειδος για τον ιππότη του Αρθούρου που δεν τιμά τις κυρίες! Στην ηθική του αυλικού έρωτα το συναίσθημα της αγάπης ξυπνάει μέσα μας τις ανώτερες αρετές και όχι τα κατώτερα ένστικτα. Όταν ο ιππότης ζώνεται το ξίφος του, αυτή η πράξη υποδεικνύει τον διαχωρισμό και τον έλεγχο του ανώτερου εαυτού επάνω στον κατώτερο. Βάσει αυτής της ιδεαλιστικής θεώρησης η αγάπη ανάμεσα στο ζεύγος λειτουργεί ως δύναμη ισχυρή απέναντι στην προσπάθεια του ανθρώπου να προσεγγίσει ένα ανώτερο πρότυπο, και γι’ αυτό βρίσκεται, όταν είναι αληθινή, σε συμφωνία με το Θείο σχέδιο και την πορεία του ανθρώπου στην εξέλιξη. Χαρακτηριστικά ο Μάλορυ αναφέρει: «Όπως τον Μάιο οι κήποι ανθούν και θάλλουν, έτσι και κάθε άξιος άνδρας, που τον διαφεντεύει η τιμή, πρέπει να στολίσει με άνθη την καρδιά του σε αυτό τον κόσμο, και αφού τα προσφέρει πρώτα στο Θεό, μετά να τα προσφέρει, για να δώσει χαρά, στους αγαπημένους που τους υποσχέθηκε πίστη και αφοσίωση. Δεν υπάρχει πιο τιμημένος άντρας και πιο τιμημένη γυναίκα από εκείνους που συναγωνίζονται ο ένας τον άλλον στην αγάπη. Μα και η τιμή που οφείλεις στα όπλα δεν πρέπει ποτέ να ποδοπατιέται, αλλά πρώτα να προσφέρεται στο Θεό, και ύστερα στην κυρία που υποσχέθηκες να αγαπάς και να υπερασπίζεσαι: και αυτή την αγάπη την ονομάζω αγάπη ενάρετη». (Μάλορυ, Le Morte Darthur, XVIII: 25) Ο ιππότης εκφράζει στο ζεύγος (πρωτίστως, αλλά όχι περιοριστικά) δύο βασικές αρετές: αυτή της Δυνάμεως και αυτή της πνευματικής Αναζήτησης. Αντιστοίχως, η δεσποσύνη προβάλλει (κυρίως αλλά όχι περιοριστικά) την Αγάπη και το Κάλλος. Η Αγάπη χωρίς τη δύναμη κινδυνεύει από την επιβουλή, και αντιστοίχως, η δύναμη χωρίς την Αγάπη καταντά σκληρότητα και βαρβαρότητα. Επίσης, η απόλαυση της ομορφιάς χωρίς σύνεση καταλήγει σε οκνηρία και στείρο ηδονισμό, ενώ η έλλειψη της αισθητικής λεπτότητας χαρακτηρίζει τον βάρβαρο άνθρωπο με έλλειψη ψυχικών αρετών. Μαζί με το συμπληρωματικό τους αυτό κομμάτι, ιππότης και δεσποσύνη, λειτουργούν ως Ζεύγος και εμπνέονται για πράξεις ηρωικές. Αυτή η φιλοσοφική ενατένιση του θήλεος και άρρενος στοιχείου μέσα από την πολικότητα, ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με την προκατάληψη της εποχή, που ήθελε το διαφορετικό να χαρακτηρίζεται ηθικά (δηλαδή ως κακό). Επίσης, χαρακτηριστικό παράδειγμα της περιφρόνησης της στείρας κοινωνικής «ηθικής» της εποχής (που όριζε ως κριτήρια για την ένωση δύο ανθρώπων την κοινωνική τους θέση και την ένωση των περιουσιών τους) από την ιπποτική κοσμοθεωρία, αποτελεί το γεγονός πως η μοιχεία είναι σύνηθες φαινόμενο στην πλοκή των έργων αυτών- αλλά πάντα βάσει ενός τέτοιου κριτηρίου. Κάποιοι σύγχρονοι, ορμώμενοι από αυτό, ερμήνευσαν την «ηθική του αυλικού έρωτα» επιφανειακά, απλώς ως την εκδήλωση της, καταπιεσμένης για την εποχή, σαρκικής επιθυμίας και μόνο. Κάποιοι άλλοι, εξέφρασαν την άποψη πως «οι κανόνες της αυλικής συμπεριφοράς» αναπτύχθηκαν αποκλειστικά στα πλαίσια της ανάγκης για αυτοπραγμάτωση των ευγενών της εποχής, για να ξεχωρίζουν από τους «κοινούς θνητούς». Το ότι οι αρχές του «αυλικού έρωτα» χρησιμοποιήθηκαν κατ’ αυτό τον τρόπο, εκφράζοντας μία ευγένεια επιτηδευμένη, υπήρξε (και συνεχίζει να υπάρχει) πράγματι σαν φαινόμενο, αλλά πρόκειται για τον ευτελισμό των αρχών που ενεπνεύσθησαν κάποιοι πραγματικά ευγενείς. Εάν αυτό ήταν και όλη η αλήθεια γύρω από το ζήτημα, τότε γιατί αυτή η διαφοροποίηση των ευγενών να μην καταδεικνύεται αποκλειστικά από την επίδειξη πλούτου, την τυπική ευγένεια, ή άλλους τρόπους, αλλά να αναπτύσσεται ένα ηθικό σύστημα στηριζόμενο σε αρχέτυπες πανανθρώπινες αλήθειες;
Δ. Η Αναζήτηση αποτελεί ένα ιδιαίτερο, και καθαρά ιπποτικό, πολιτισμικό στοιχείο που ανακαλύπτουμε, πάλι, στους μύθους του Αρθούρου- στο λεγόμενο «κύκλο του Γκράαλ». Εκεί, οι λεγόμενοι «περιπλανώμενοι ιππότες» αναλάμβαναν περιπέτειες ανάλογες των πνευματικών τους κατακτήσεων, σε σχέση με την αναζήτηση ενός Ιερού Σκεύους, που θα μπορούσε να ανταποκρίνεται σε μία πληθώρα σημειολογικών ερμηνειών. Σημασία έχει πως, πρωτίστως, η ατομικότητα στη δράση, καθώς και επίσης, η πνευματική προσέγγιση στην έννοια της ανάληψης δράσεως από τον ιππότη, έχουν τον πρώτο λόγο κυρίως εδώ. Οι περιπέτειες της αναζήτησης δεν ανακαλύπτονται, αλλά συμβαίνουν, όχι βάσει του τυχαίου, αλλά βάσει του μοιραίου, υπονοώντας την δράση μίας, θα λέγαμε, Θείας Πρόνοιας ή Θείας Νομοτέλειας, νομοτέλειας δηλαδή διαφορετικής από αυτή που ανακαλύπτουμε στη φύση, στην επικράτεια του «δικαίου του ισχυρότερου». Πολλές φορές οι διηγήσεις υπονοούν πως τα τεκταινόμενα λαμβάνουν χώρα σε τόπους ονειρικούς και άυλους (Κάστρο του Δισκοπότηρου, Έρημη Χώρα, πολιτεία Σαρράς κλπ.). Άρα η Αναζήτηση έχει καθαρά χαρακτήρα αξιολογικό, όπου η επίτευξη σπουδαίων κατορθωμάτων επιτυγχάνεται βάσει των αρετών που χαρακτηρίζουν τον ιππότη, και όχι της «παλικαριάς», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ένα τέτοιο μυθιστόρημα. Η ίδια η ουσία της Αναζήτησης, το αντικείμενο της, κρατάει σφαλιστά τα μυστικά του, και θα ήταν ένα δύσκολο αλλά και χρονοβόρο εγχείρημα το να προσπαθήσουμε να το ανακαλύψουμε εδώ.
Όλα αυτά όσον αφορά το ρομαντικό μυθιστόρημα. Ιστορικά όμως, πού ανακαλύπτουμε το πρότυπο της αναζήτησης στους ιππότες; Μα, στις ηθικές αρχές που διέπουν τον Θεσμό. Ένα παζλ συμπληρώνεται κομμάτι προς κομμάτι, και από την στιγμή που δεν θα μπορούσαμε να έχουμε απευθείας γνώση του ζητήματος, ανακαλύπτουμε αυτό μέσω των επί μέρους στοιχείων του, στοιχείων όμως, που βεβαιώνουν το ψεύδος ή την αλήθεια της συμπληρωμένης εικόνας ανάλογα. Με τα λόγια του Ραμόν Λουλ: «Ιπποσύνη και θάρρος δεν είναι πλήρεις χωρίς τη σοφία και την φρόνηση, γιατί αν δεν ίσχυε αυτό τότε την Ιπποσύνη θα χαρακτήριζε η ανοησία και η άγνοια και επομένως η γνώση και η φρόνηση- που είναι αντίθετες με την άγνοια και την ανοησία- θα ήταν αντίθετες προς τις Αρχές της Ιπποσύνης, πράγμα που είναι αδύνατον. Γι’ αυτό εσύ Ιππότη, που τρέφεις μεγάλο έρωτα για την Ιπποσύνη, είναι σωστό όπως η Ιπποσύνη σε κάνει να έχεις θάρρος και να περιφρονείς τον κίνδυνο, για να μπορέσεις να την υπηρετήσεις, είναι αναγκαίο επίσης να σε κάνει να αγαπάς τη σοφία και τη φρόνηση, με τις οποίες θα επιτύχεις να την τιμήσεις κατά της αταξίας που υπάρχει σε εκείνους που σκέπτονται να την υπηρετήσουν ενεργώντας ανόητα ή αγνοώντας τον νου», ή πάλι όταν αναφέρει ότι «…όπως τα ανωτέρω αφορούν στο σώμα του Ιππότη, σχετικά με την ψυχή ο Ιππότης πρέπει να καλλιεργεί την αλήθεια, τη φρόνηση και άλλες παρόμοιες αρετές. Γι’ αυτό, ένας Ιππότης που ασκείται στο σώμα αλλά παραβλέπει τις αρετές που χαρακτηρίζουν την ψυχή, δεν είναι φίλος της Ιπποσύνης. Γιατί, αν ήταν, θα σήμαινε ότι το σώμα και η Ιπποσύνη μαζί θα ήταν αντίθετα στην ψυχή και τις αρετές- αλλά αυτό είναι αδύνατον» και τέλος «το Ιπποτικό Τάγμα διατηρείται περισσότερο με τις καλές συνήθειες και την άριστη ανατροφή που ο Ιππότης διδάσκει στον υιό του και όχι με την εκπαίδευση και τον δαμασμό που ο Ιππότης κάνει στο άλογο του. Γιατί η Ιπποσύνη δεν συνίσταται ούτε στα όπλα ούτε στο άλογο, αλλά στον Ιππότη. Γι’ αυτό ο Ιππότης που εκγυμνάζει καλά το άλογο του και συνηθίζει άσχημα τον εαυτό του και τον ίδιο του τον υιό, αν μπορούσε θα έκανε ζώο τον εαυτό του και τον υιό του και θα προσέδιδε την Ιπποσύνη στο άλογο του». Εάν αυτά τα λόγια μας φαίνονται αναχρονιστικά, αρκεί να αντικαταστήσουμε τις λέξεις «όπλα» ή «άλογο» με ανάλογες σύγχρονες. Υπάρχει η άποψη σύμφωνα με την οποία αυτή η πνευματικότητα κρίθηκε απαραίτητη για ιπποτισμό στα πλαίσια της εκκλησιαστικής «προπαγάνδας» την εποχή των σταυροφοριών, για ευνόητους λόγους. Παρόλα αυτά δεν θα πρέπει να ξεχνάμε πως αυτή η μεσαιωνική μυθολογία (του Γκράαλ), και ο συμβολισμός της, δέχθηκε ισχυρότατη κριτική από την τότε Ρωμαιοκαθολική εκκλησία, μέχρι που ενίοτε θεωρήθηκε «αιρετική». Άρα εδώ, εάν υιοθετήσουμε την πρώτη άποψη (περί προπαγάνδας), ερχόμαστε μπροστά σε ένα ιστορικό παράδοξο. Εκτός αυτού, το υπόβαθρο του συγκεκριμένου μύθου θα πρέπει να αναζητηθεί στα βάθη της κελτικής παραδόσεως, και όχι στην μεσαιωνική περίοδο, γι’ αυτό και στους Αρθούρειους μύθους το χριστιανικό στοιχείο εμπλέκεται με το κελτικό παγανιστικό (π.χ. οι νεράιδες και ο κόσμος τους, ο μάγος Μέρλιν κλπ.). Η λεγόμενη κελτική εκκλησία διαλύθηκε με Παπικό διάταγμα, και παρέμεινε μία ρομαντική ανάμνηση, ακόμη και για τους μετέπειτα προτεστάντες. Θα μπορούσαμε να μακρηγορήσουμε επάνω στο ζήτημα της παραδοσιακής προέλευσης και του σκοπού της «μυθολογίας της Αναζήτησης», κάτι που δεν γίνεται να κάνουμε εδώ, πάντως, θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί στις ερμηνείες μας, και να ερευνούμε πάντοτε στα πλαίσια της εποχής και των αναγκών της.
Από τον Γιώργο Σχοινά aka Bedivere
