Οικολογική συνείδηση στον «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών” – Ο φυσικός κόσμος ως μέσο και μήνυμα

Στα πλαίσια της αναδημοσίευσης παλαιότερων άρθρων από το fanzine μας “News from Bree”, σας παρουσιάζουμε ένα άρθρο της αγαπητής μας Βίκυς Βαρέλα aka Lady Eowyn πάνω στην οικολογική συνείδηση του Καθηγητή.

Η σημαντικότερη ίσως ιδιαιτερότητα του έργου του Τόλκιν είναι ο τρόπος με τον οποίο περιέγραψε – ειδικά στον «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών, αλλά και στο «Χόμπιτ» και το «Σιλμαρίλιον»- τον φυσικό κόσμο γύρω από τους χαρακτήρες. Ο Τόλκιν είναι μοναδικός στο είδος της Φαντασίας για τον τρόπο με τον οποίο δίνει ζωή στο τοπίο, παρουσιάζοντας το αυτούσιο στον αναγνώστη, στην πλούσια περιπλοκότητά του. Όπως εξηγεί στα γράμματά του (π.χ. Ν165), «η Μέση-γη ήταν ο κόσμος μας, ο αληθινός κόσμος, και όχι κάποιος επινοημένος πλανήτης, όπου οι νόμοι της Φύσης καταργούνται».

               Από την διεξοδική περιγραφή του περιβάλλοντος, όχι μόνο από τα τοπία αλλά και από τα ζώα, τα λουλούδια, τα φυτά της Μέσης-γης, ο αναγνώστης θα μπορούσε με άνεση να συμπεράνει, ότι ο συγγραφέας είναι γεωγράφος ή ζωολόγος ή ίσως και βιολόγος ή βοτανολόγος. Είναι η λεπτομέρεια στην περιγραφή του τοπίου που καθιστά και την εικονογράφηση των έργων του Τόλκιν πρόκληση για τον καλλιτέχνη, αφού με την ανάγνωση των βιβλίων έχουμε «μάθει» την Μέση-γη τόσο καλά, ώστε και το παραμικρό λάθος να «χτυπά» αμέσως. Με λίγα λόγια, οι φυσικές περιγραφές των τοπίων είναι τόσο δυνατές που μιλούν στον αναγνώστη άμεσα, μεταλλάσοντας τον μάλλον σε θεατή. Κατά μία έννοια, τοποθετούν τον αναγνώστη μέσα στο τοπίο. Δείτε, για παράδειγμα, την περιγραφή του Ιθίλιεν από τον «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών»:


Ithilien by Ted Nasmith

«Εκεί φύτρωναν πολλά μεγάλα δέντρα, φυτεμένα από πολύ παλιά, που γερνούσαν απεριποίητα με΄σα σε μια ζούγκλα από αδιάφορους απογόνους. Υπήρχαν αρμυρίκια, αψιές, φιστικιές, ελιές, δάφνες. Και είχε και αγριοκυπάρισσα και μυρτιές και ολόκληρους θάμνους θυμάρι, που με τα ξυλένια αναρριχητικά κοτσάνια τους σκέπαζαν με κεντήματα τις κρυμμένες πέτρες. Διάφορα είδη αλιφασκιάς που έβγαζαν γαλάζια λουλουδάκια ή κόκκινα ή χλωμά πράσινα και μαντζουράνες και φρεσκοφυτρωμένος μαϊντανός και πολλά αρωματικά φυτά με όψη και άρωμα πέρα από τις κηπουρικές γνώσεις του Σαμ. Οι σπηλιές και οι πέτρινοι τοίχοι ήταν κιόλας αστροστολισμένοι με μαλλόχορτα και πετρόχορτα. Πριμούλεςκαι ανεμώνες είχαν ξυπνήσει κάτω από τις φουντουκιές, κι ασφόδελοι και πολλά κρινάκια έγερναν τα μισανοιγμένα κεφαλάκια τους στο παχύ πράσινο χορτάρι, πλάι στις λιμνούλες, όπου τα γρήγορα ποταμάκια ξεκουράζονταν σε δροσάτα κοιλώματα πριν συνεχίσουν το κατηφορικό ταξίδι τους για τον Άντουϊν».   

               Στο άνω απόσπασμα, το τοπίο φαίνεται να ξεπερνά τον παραδοσιακό του ρόλο ως χώρο/φόντο και καταλήγει να είναι το μέσο της ιστορίας, αλλά συνάμα και το μήνυμά της. Αν κατανοήσουμε τον ζωτικό ρόλο που παίζει το φυσικό περιβάλλον στην ζωή του Τόλκιν, τότε θα έχουμε πιάσει την ουσία του ΑτΔ , το μοναδικό αυτό προϊόν και και συνδιασμό σκληρής, μακροχρόνιας εργασίας και των αντιλήψεων του καθηγητή Τόλκιν. Ο σεβασμός και η αγάπη του προς την Φύση αποτέλεσε δύναμη που δεν εγκατέλειψε σε όλη του τη ζωή. Ο ίδιος εκμυστηρεύτηκε στον βιογράφο του Carpenter: «…είναι φανερό ότι τρέφω ιδιάιτερα μεγάλη αγάπη για τα φυτά και πάνω από όλα για τα δέντρα, και πάντα ήμουν έτσι. Και η εμμετάλλευση τους από τον άνθρωπο μου προκαλεί όση οδύνη μου προκαλεί και η κακομεταχείρηση των ζώων».

               Η πίστη του Τόλκιν στη ζωτική αξία και σημασία του φυσικού περιβάλλοντος στη ζωή των φυλών, αλλά και συγκεκριμένων χαρακτήρων, διάχυτη σε όλο το έργο, οδηγεί τον αναγνώστη στο συμπέρασμα, ότι αυτή η «ζωντανή γη» και οι κάτοικοι της Μέσης-γης αλληλοσυνδέονται, δημιουργούν μια κοινότητα με κύρια έμφαση και γνώμονα τον αλληλοσεβασμό. Μέσα από τον  «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών», ο Τόλκιν μας προσφέρει αυτή την οικολογική φιλοσοφία ως εναλλακτικό του τεχνοκρατικού παραδείγματος που επικράτησε στις αρχές του προηγούμενου αιώνα.  Ο Τόλκιν πίστευε ότι η μοντέρνα κοινωνία, επιδιώκοντας την εκβιομηχάνηση, κινδυνεύει  να αποξενωθεί από τον φυσικό κόσμο. Έτσι, με τον  «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών» μας δείχνει τις επιλογές που έχουμε: είτε να ακολουθήσουμε την συμπεριφορά των χαρακτήρων του, ζώντας «συντονισμένοι» κατά κάποιον τρόπο με την φύση, ή να μοιάσουμε με εκείνους που θέλουν να κυριαρχήσουν πάνω από κάθε άλλη ύπαρξη (π.χ. Σάρουμαν) και που τελικά, σαν αποτέλεσμα των πράξεών τους, παύουν να υφίστανται στον κόσμο αυτό.

Sarehole Mill, Birmingham by George Willis-Pryce (1866–1949)

               Βιογράφοι του Τόλκιν μας διαβεβαιώνουν, ότι ο συγγραφέας είχε συνδέσει την όμορφιά της φύσης με γλυκές αναμνήσεις της παιδικής του ηλικίας στο Sarehole του Birmingham, όπου ζούσε πριν πεθάνει η μητέρα του. Εχουμε και στο παρελθόν μιλήσει για το ρόλο που έπαιξαν οι αγροτικές περιοχές γύρω από το Birmingham στην διαμόρφωση του χαρακτήρα του και του φυσικού σύνδεσμου που ένοιωθε ο Ρόναλντ με την φύση (Νέα από το Bree, τεύχος 2, 2004). Ο μύλος του Sarehole, με τον μυλωνά κ. Andrew, τα πλούσια και πλατιά δέντρα και τα ήσυχα εξοχικά δρομάκια, έμελε να εμπνεύσουν την γραφή του Τόλκιν σε τέτοιο βαθμό, ώστε ακόμα και σήμερα ο αναγνώστης αναγνωρίζει στο Shire την ειδυλλιακή, βουκολική αγγλική επαρχία των αρχών του 20ου αιώνα.

               Ο Τόλκιν, λοιπόν, μέσα στην μυθολογία του χαιρετίζει την Φύση και την χρίζει ισοδύναμη με την ζωή. Έτσι, πολλοί από τους «Ελεύθερούς Λαούς» της Μέσης-γης είναι στενά συνδεδεμένοι με τον φυσικό κόσμο. Ο Σαμ παρατηρεί ότι τα Ξωτικά , για παράδειγμα, «…φαίνονται να είναι ένα με τον τόπο εδώ (το Λόριεν)..Τώρα, αν κάνει τον τόπο ή αν ο τόπος έχει κάνει αυτά, είναι δύσκολο να το πει κανείς» (ΑτΔ 1, σελ.434). Από τον τρόπο που ο Τόλκιν περιγράφει τα Ξωτικά μπορούμε να τα κατατάξουμε ως κυνηγετικό λαό. Διέπονται από ισχυρή οικολογική συνείδηση, σε βαθμό που ταυτίζουν την σοφία του φυσικού κόσμου με το Πνεύμα (Ιλούβαταρ) και βλέπουν στοιχεία της ίδιας σοφίας σε όλους τους ζωντανούς οργανισμούς. Ακόμα και οι πέτρες στην άκρη του μονοπατιού έχουν δύναμη για τα Ξωτικά, και τα τελευταία με την σειρά τους έχουν αναπτύξει κώδικες συνομιλίας, ώστε να συνομιλούν και να μαθαίνουν από την φύση. Κατά τον ίδιο τρόπο, οι Χόμπιτ είναι «όντα που κατέχουν μόνο ανθρώπινες δυνάμεις, αλλά παρόλαυτα παρουσιάζονται συντονισμένοι στην φύση, ειδικά με το χώμα, τα φυτά και τα ζώα».

Treebeard by Alan Lee

Ο Δεντρογένης και οι Έντς από την άλλη αναπαραστούν την απόλυτη ένωση των ελεύθερων φυλών με την φύση, ως αρχαιότερα από όλα τα ζωντανά έλλογα όντα. Αποτελούν ένα δάσος από, κυριολεκτικά, «ζωντανά δέντρα». Στο παρακάτω απόσπασμα από τον δεύτερο τόμο του «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών», τους «Δύο Πύργους», ο Δεντρογένης όχι μόνο διατυπώνει τον σεβασμό που τρέφουν τα ελεύθερα φύλα της Μέσης-γης για όλους τους φυσικά ζωντανούς οργανισμούς, αλλά και την ισοπέδωση του σεβασμού αυτού από τις τεχνοκρατικές δυνάμεις της ιστορίας (Σάρουμαν). Από το συγκεκριμένο απόσπασμα γίνεται φανερό, ότι η φωνή του Δεντρογένη και η φωνή του Τόλκιν γίνονται ένα, όταν ο πρώτος δηλώνει ότι: «…κανείς δεν ενδιαφέρεται για τα δέντρα όσο ενδιαφέρομαι εγώ».  Και ενώ ο Δεντρογένης θρηνεί τα κατεστραμένα από τον Σάρουμαν δέντρα, ο αναγνώστης νιώθει την απελπισία του Τόλκιν μπροστά στην φυσική καταστροφή.  «Καταραμένος να ‘ναι, μα τις ρίζες και τα κλαδιά! Πολλά απ’ τα δέντρα εκείνα ήταν φίλοι μου, πλάσματα που τα ήξερα από καρύδι ή βελανίδι. Πολλά είχαν δική τους φωνή που είναι χαμένη πια. Και έχει τώρα ερημιές όλο κούτσουρα και αγκάθια εκεί που κάποτε τραγουδούσαν σύδεντρα. Έμεινα αργός. Άφησα τα πράγματα να περάσουν έτσι». (ΑτΔ, ΔΠ σελ 88).

               Και ο άνθρωπος; Παρ’ όλο που οι άνθρωποι ακολουθούν τις υπόλοιπες ελεύθερες φυλές, δεν κυριαρχούν την μυθολογία. Ο Τόλκι εξηγεί: «Ο ερχομός των ανθρώπων ήταν αναπόφευκτος. Και τελικά, ο συγγραφέας -καθώς και οι αναγνώστες του- είναι άνθρωποι, και έτσι ακριβώς πρέπει και εκείνοι να μπουν στην ιστορία, και όχι εξευγενισμένοι σαν Ξωτικά ή Χόμπιτ. Παρόλαυτα παραμένουν περιθωριακοί στην ιστορία, αργοπορημένοι» (Carpenter, σελ.147). Ο ρόλος των ανθρώπων στον  «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών» είναινα ενοποιηθούν με τους άλλους λαούς στην ιστορία, να ενεργήσουνσαν κομμάτι της περίπλοκης αλθσίδας της ζωής, βασισμένοι σε συνεργασία και αμοιβαίο σεβασμό.

Η μυθολογία του βιβλίου μας παρουσιάζει ταυτόχρονα την ενότητα αλλά και την ποικιλία μεταξύ των διαφόρων φυλών, όπου καμία φυλή δεν είναι ανώτερη ή κατώτερη από τις άλλες. Αντιθέτως, όλες αποτελούν μέρος ενός «κυκλικού» συνόλου, μιας ολοκρατικής κοινωνίας, μέσα στην οποία αξιολογούνται όλοι το ίδιο για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, τις ικανότητές τους και την συμβολή τους στα κοινά. Ο αγώνας για την καταστροφή του Δαχτυλιδιού δεν είναι αγώνας ενός χαρακτήρα, αλλά έχει κοσμικές συνέπειες που πάνε πίσω μέχρι την Πρώτη Εποχή. Και το κάθε μέλος της Συντροφιάς ξεκινά τον Αγώνα μόνο του, ανήμπορο να καταστρέψει μόνο το Δαχτυλίδι. Μόνο μέσα από την συλλογική προσπάθεια γίνεται ο ποθητός σκοπός του Αγώνα εφικτός.

               Επιστρέφοντας στην αγάπη του Τόλκιν για την Φύση, είναι σημαντικό να προσθέσουμε ότι σκοπός του συγγραφέα δεν ήταν μια παράθεση των επιπτώσεων που έχει το Κακό πάνω στο φυσικό περιβάλλον. Έτσι, η κακή οικολογική αισθητική είναι συνώνυμη και αντικατοπτρίζει κακούς Κυβερνήτες, και φτάνουμε έτσι, λογικά, και πάλι στο κεντρικό θέμα του έργου, την Δύναμη του Κακού. Η δυσπιστία και ο φόβος του Καθηγητή ενάντια στις σύγχρονες μηχανές, την σκβιομηχάνηση, τα όπλα, τον πόλεμο, είναι διάχυτημέσα στο έργο και έρχεται σε αντίθεση με τα γαλήνια φυσικά τοπία, όπου μόνο το Καλό κυριαρχεί. Ας κλείσουμε, λοιπόν, με το ταξίδι του Φρόντο προς τη Δύση και την πρώτη εκείνη ματιά…

The Shores of Valinor by Ted Nasmith

«…Και το πλοίο ανοίχτηκε στην Μεγάλη Θάλασσα και συνέχισε κατά τη Δύση, ώσπου μια βροχερή νύχτα τέλος ο Φρόντο οσμίστηκε μια γλυκιά ευωδιά στον αέρακαι άκουσε τραγούδια απ’ τη θάλασσα πέρα μακριά. Και τότε του φάνηκε πώς, όπως και στο όνειρό του στο σπίτι του Μπόμπαντιλ, η γκρίζα βροχοκουρτίνα έγη όλη ασημένια γυάλινη και τραβήχτηκε πίσω και είδε κάτασπρες ακτές και πίσω τους μια απέραντη πράσινη χώρα στο φως του ήλιου».

Βιβλιογραφία

  1. Τζ.Ρ.Ρ.Τόλκιν,  «Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών», τόμοι 1,2,3. Εκδόσεις Κέδρος, μετάφραση Ευγενία Χατζηθανάση-Κόλλια.
  2. Tom Shippey «Tolkien – Author of the Century”, Harper Collins (2000)
  3. Carpenter, Humphrey, ed. The Letters of JRR Tolkien, Boston, Houghton (1981)
  4. J.R.R. Tolkien “The Silmarillion”, edited by Christopher Tolkien, London, Unwon (1979).

Lady Eowyn